مرگ سلطان بن عبدالعزیز و دورنمای قدرت در عربستان سعودی
امیر سلطان بن عبدالعزیز ولیعهد و برادر ناتنی ملک عبدالله پادشاه عربستان سعودی که مدتها از بیماری سرطان رنج می برد، در بیمارستانی در نیویورک در گذشت. شاهزاده سلطان، ولیعهد، نایب رئیس هیئت وزیران، وزیر دفاع و هوانوردی و بازرس کل عربستان به حساب می آمد. مرگ ولیعهد عربستان در حالی صورت می گیرد که ملک عبدالله پادشاه 86 ساله این کشور هم دچار بیماری است و از ژوئن 2010 فعاليت‌هاي سياسي خود را محدود كرده است. از اینرو مرگ ولیعهد در کنار بیماری طولانی پادشاه می تواند عواقب خطرناکی برای جانشینی در عربستان داشته باشد و شاهزادگان را وارد یک جنگ قدرت نوین کند. از اینرو پرسش این نوشتار اینست که ولیعهد بعدی در عربستان کیست و دورنمای جانشینی در این کشور به چه سمتی خواهد رفت؟
ولیعهد متوفی؛ سلطان بن عبدالعزیز
سلطان پانزدهمین فرزند عبدالعزیز آل سعود در سال ۱۹24 در شهر ریاض متولد شد. در سال ۱۹۴۷ به عنوان حاکم ریاض منسوب شد. در ۱۹۵۳ وزیر کشاورزی و دو سال بعد وزیر ارتباطات شد. از سال ۱۹٦۲ تاکنون وزارت دفاع و هوانوردی را در اختیار داشته است. در سال ۲۰۰۴ تشخیص داده شد که به سرطان روده بزرگ مبتلاست و از این رو عملهای جراحی متعددی بر روی او انجام گرفت. وی پس از مرگ برادرش فهد بن عبدالعزیز، و از اوت ۲۰۰۵ (6 سال) ولیعهد عربستان است. پسر او، شاهزاده بندر بن سلطان، سفیر پیشین عربستان سعودی در ایالات متحده بود و دیگر فرزندش شاهزاده خالد بن سلطان یکی از فرماندهان ارشد نظامی در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ بود.
ولیعهد بعدی؛ نایف بن عبدالعزیز
شاهزاده نایف بن عبدالعزیز در سال 1934 در شهر طائف بدنیا آمد. او برادر ناتنی ملک عبدالله و برادر سلطان ولیعهد متوفی است. در سال 1954 امیر ریاض شد و از سال 1975 تاکنون پست وزارت کشور عربستان را برعهده دارد و در سال 2009 که شاهزاده سلطان بن عبدالعزیز، ولیعهد این کشور، در خارج از عربستان تحت معالجه بود، به عنوان جانشین دوم پادشاه معرفی شد. نایف در حد فاصل سالهای 2003 تا 2006 نقش مهمی در چگونگی تعامل با حملات تشکیلات القاعده در عربستان ایفا کرد. نقش محوری شاهزاده نایف منجر به بسط نفوذ وی در بخش های سیاست خارجی، مسایل دینی و رسانه ای این پادشاهی شد. وی در زمان عدم حضور پادشاه ریاست هیات وزیران را برعهده می گرفت. پسر او محمد بن نایف اکنون معاون خود او در وزارت کشور است.
دورنمای جانشینی
شیوه حکومت در عربستان بسیار متمرکز است. سیستم براساس سنت های قومی- قبیله ای اداره می شود و از آغاز پیدایش فاقد یک نظام سیاسی کارآمد بوده و براي دهه هاي متوالي نتوانسته است فرمولي اقناع كننده براي جانشيني در قدرت سياسي ارائه نمايد كه اگر نه مردم، لااقل شاهزادگان را بدان قانع نموده و هزينه هاي جنگ قدرت را كمتر نمايد. منشور عبدالعزیز به عنوان سنت سلطنتی مبنی بر تداوم سلطنت بین برادران لازم الاجراست و پادشاه از بین مُسن ترین آنها انتخاب می شود. برخلاف دیگر نظام های سلطنتی که قدرت از پدر به پسر می رسد؛ در این کشور قدرت به برادران شاه انتقال می یابد. از این رو بین شاهزادگان و پادشاهان اختلاف سنی زیادی وجود ندارد. در بند "ب" از ماده 5 قانون اساسی این کشور که در مارس 1992 صادر شد، صراحتا اعلام شده که حکومت و زمامداری انحصارا در اختیار فرزندان و نوادگان ملک عبدالعزیز قرار می گیرد. پادشاه عربستان برای حل بحران جانشینی پس از خود، در سال ۲۰۰۶ شورایی به نام "شورای خاندان" یا "کمیسیون وفاداری" متشکل از ۳۵ امیر خاندان سعودی تشکیل داد تا برای آینده خاندان سلطنت و حکومت تصمیم گیری کنند. به نظر نمي رسد این تلاش ها بتواند در تعيين شوراي جانشيني تاثير زيادي در حل معضل توزیع قدرت میان شاهزادگان داشته باشد. در اين چارچوب منازعاتي در خاندان حاکم هست و طرح‌ها و قرائت‌هاي متفاوتي براي ادامه سياست در عربستان وجود دارد. اما بايد گفت که قسمت اصلي را خود پادشاه تعيين کرده است، به این معنی که رقابت بر سر تعيين وليعهدي به سمتي حرکت خواهد کرد که نايف بن عبدالعزيز که عنوان معاون وليعهد را دارد و اکنون وزير کشور است، عملا ولیعهد خواهد شد و در صورت مرگ ملک عبدالله پادشاه بعدی عربستان خواهد بود. اما در بحث جانشینی، اين پايان قصه نخواهد بود، چرا که پست ولیعهدی سمتهای حساس نظامی و امنیتی را با خود دارد و از سوی دیگر نبود یک مکانیسم تعریف شده برای گردش قدرت میان شاهزادگان می تواند گزینه هایی چون بندر بن سلطان، خالد بن سلطان معاون وزير دفاع و برادر ناتني بندر، طلال بن عبدالعزيز، سلمان بن عبدالعزیز فرماندار کنونی ریاض، سعود الفیصل وزیر خارجه فعلی و شاهزاده مقرن بن عبدالعزيز رئيس سازمان اطلاعات و امنيت، را که ادعاي وليعهدي و پادشاهی دارند وارد جنگ قدرت کند. بخصوص رقابت بین نایف با تمایلات سنتی و بندر بن سلطان با تمایلات لیبرال می تواند رقابت قدرت را پس از مرگ ملک عبدالله تشدید نموده و شاهزادگان را در مقابل یکدیگر قرار دهد.
کارشناس ارشد علوم سیاسی