انتخابات رياست جمهوري مصر در سال 2011؛ چهره‌های جدید، رقابت فزاینده (1)

شاید کمتر کسی فکر می‌کرد خودسوزی یک جوان بیکار تونسی اثری چنین سهمگین در کشورهای عربی داشته باشد و موجب فوران نارضایتی‌ها و فعال‌شدن نیروهای سیاسی و اجتماعی شود. اگر تا چهار ماه پیش امور دولتی به روال همیشگی ادامه داشت، و هرگونه اعتراض و مخالفتی سرکوب می‌شد، جهان عرب امروزه دوره سیاسی جدیدی را با اعلام حضور نخبگان جدیدی تجربه می‌کند. بسیاری از گروههای سیاسی و فعالان دموکراسی‌خواه امیدوارند چنانچه پیامد فعالیتهایشان، یک دموکراسی کامل و تثبیت‌شده نباشد، بازگشت وضعیت سابق هم رخ ندهد. 
 

در این میان، شرایط سیاسی مصر نیز طی چهار ماه گذشته به طور بنیادینی دگرگون شده است. در ماههای پیش از کناره‌گیری مبارک از قدرت، که در فوریه 2011 انجام شد، روند انتخابات ریاست جمهوری 2011 و نتیجه آن ساده می‌نمود، اما امروزه وضعیت کاملا تغییر کرده است و هر روز نامهای جدیدی به فهرست نامزدهای احتمالی اضافه می‌شود. توضیح اینکه پیش از وضعیت جدید فعلی، حسنی مبارک، به رغم بیماری و کهولت سن، برای حضور مجدد در انتخابات اعلام آمادگی کرده بود، و البته کاندیداتوری فرزند وی (جمال مبارک) و شکل‌گیری "جمهوری موروثی" نیز محتمل می‌نمود. به نظر بعضی از تحلیلگران، اعلام حضور مبارک در عرصه رقابت به دلیل آن بود که او در مورد توانایی جمال و حمایت ارتش از وی تردید داشت و در نهایت نتوانست در مورد جانشینش به جمع‌بندی برسد، هرچند عده‌ای دیگر می‌گفتند وی می‌خواست جمال را جانشین خود کند و این اعلام حضور صرفا به خاطر آن بود که شرایط را به تدریج برای جانشینی فرزندش هموار کند. در این مدت، نام عمر سلیمان هم چندبار به طور جدی به میان آمد و گفته شد که وی از حمایت برخی فرماندهان ارتش و برخی فعالان حزب حاکم برخوردار است. سلیمان که در سال 2009 به عنوان قدرتمندترین مرد جهان عرب شناخته شد، در 15 سال گذشته از نزدیک‌ترین افراد به مبارک بوده و نقش مهمی در تحکیم حکومت وی داشته است. هر از گاهی نیز احتمال کاندیداتوری کسانی چون محمدحسین طنطاوی، احمد شفیق، ایمن نور، عبدالله اشعل و حمدین صباحی توسط مطبوعات مطرح می‌شد.
 

استعفای مبارک که نتیجه گسترش اعتراضات مردمی بود، موجب شد که وضعیت مصر دگرگون شود و از جمله قانون اساسی این کشور مورد بازنگری قرار گیرد. بر اساس این بازنگری، که در کمیته‌ای به ریاست طارق البشری انجام شد، 9 ماده اصلاح و 1 ماده حذف شد. از جمله این موارد، مواد 75، 76، 77، 88 و 93 بود که به طول دوره ریاست جمهوری، شرایط کاندیداها، و نهاد ناظر بر انتخابات مربوط می‌شد. با تغییرات انجام‌شده، دوره ریاست جمهوری از 6 سال به 4 سال کاهش یافته است، و یک نفر نمی‌تواند بیش از دو‌بار (حداکثر 8 سال) رئیس‌جمهور شود. کاندیدای این انتخابات بایستی ملیت مصری، پدر و مادر مصری و دست‌کم 40 سال سن داشته باشد. در این زمینه، برخورداری از تابعیت دوگانه یا داشتن همسر خارجی برای نامزدها ممنوع شمرده شده است. از سوی دیگر، فرد کاندیدا باید تائید 30 نماینده پارلمان یا 30 هزار شهروند مصری مجاز به شرکت در انتخابات و دادن رای – دست‌کم از 15 استان - را داشته باشد. همچنین هر یک از احزاب سیاسی که حداقل یک کرسی در یکی از مجلسین دارند، می‌توانند یکی از اعضای خود را کاندیدا کنند. رای‌گیری به صورت عمومی و مخفی است و کمیته‌ای به نام کمیته نظارت بر انتخابات، زیر نظر رئیس دادگاه عالی قانون اساسی، بر روند انتخابات نظارت خواهد کرد.
 

شورای عالی نیروهای مسلح، که فعلا تنظیم امور مصر را در دست دارد، وعده داده است حداکثر 6 هفته پس از انتخابات پارلمانی در ماه سپتامبر، انتخابات ریاست جمهوری را برگزار کند. بنابراین می‌توان انتظار داشت این انتخابات تا ماه نوامبر انجام شود و با مشخص‌شدن نتیجه آن، امور به طور کامل به غیرنظامیان واگذار گردد.
 

درباره اصلاحات قانون اساسی، بحث و جدلهای زیادی صورت گرفت، به ویژه گروهها و احزاب مشهوری چون الغد، الوفد، التجمع، الکرامه، جوانان 25 ژانویه، حزب ناصری و جمعیت ملی برای تغییر، با آن مخالفت و مردم را به دادن رای منفی ترغیب کردند. در مقابل، سران ارتش، اخوان‌المسلمین، حزب الوسط، و بقایای حزب دموکراتیک ملی موافق این تغییرات بودند. در نهایت، این اصلاحات در 19 مارس به تائید 2/77 درصد رای‌دهندگان رسید، در حالی که 8/22 درصد بدان رای منفی دادند.
 

تاکنون افراد زیر، به صورت آشکار یا تلویحی، برای ورود به رقابت انتخاباتی اعلام آمادگی کرده‌اند:

 محمد البرادعي (متولد 1942): رئیس پیشین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و برنده جایزه صلح نوبل در سال 2005 که به لحاظ جهانی چهره‌ای شناخته‌‌شده و مورد احترام است. البرادعی که سابقه سیاسی و دیپلماتیک نداشته وعضو هیچ حزبی نبوده است، پس از بازگشت به قاهره با استقبال کم‌نظیری روبرو شد و اندکی بعد "جمعیت ملی برای تغییر" را تاسیس کرد. وی تاکنون برنامه‌ای 5 بندی را اعلام کرده است که شامل افزایش ثروت، توزیع ثروت، ایجاد کارخانه‌های جدید، افزایش بودجه پژوهشهای علمی، و بازگرداندن جایگاه مصر در میان کشورهای عربی می‌شود. او با تاکید لزوم بازسازی و اصلاح ساختار اداری دولت و مبارزه با فساد اقتصادی، وعده داده است در صورت پیروزی، نخستین کنفرانس مطبوعاتی خود را در یکی از محلات فقیرنشین قاهره برگزار کند. دیگر وعده وی، بازگشایی گذرگاههای ارتباطی با نوار غزه است و اینکه در صورت حمله اسرائیل به غزه، اجرای توافق‌نامه دفاعی مشترک عربی را برای حمایت از مردم فلسطین و مقابله با اسرائیل بررسی کند. البرادعی که در عرصه رسانه‌ها به شدت فعال است، سعی دارد به ویژه رای طبقه متوسط و جامعه دانشگاهی را جذب کند و البته برای مشارکت اخوان در حکومت، با هدف جذب رای اسلام‌گرایان، نیز ابراز تمایل کرده است. با این‌حال، عدم شناخت کافی از جامعه مصر به دلیل حضور طولانی‌مدت در خارج از کشور به عنوان مهمترین نقطه ضعف وی دانسته شده است. همچنین برخی از مخالفان، او را عامل آمریکا و اروپا توصیف کرده‌اند. البرادعی از مخالفان اصلاحات اخیر قانون اساسی بود و می‌گفت فقط جزئیاتی بی‌اهمیت تغییر کرده است. به نظر وی، قانون اساسی باید از اختیارات رئیس‌جمهور می‌کاست.
 

 عمرو موسي (متولد 1936): سفیر اسبق در هند و ژاپن، وزیر امور خارجه در سالهای 2001-1991 و دبیرکل اتحادیه عرب که از مشهورترین دیپلماتهای جهان عرب به شمار می‌آید. وی برای شرکت در انتخابات از دبیرکلی اتحادیه استعفا کرده است و دوره خدمت او در 15 می پایان می‌یابد. موسی که به دلیل فن بیان قوی، تاکید بر وحدت دوباره اعراب و موضع‌گیری علیه اسرائیل شهرت دارد، هم‌اکنون بر حمایت نیروهای ملی و جامعه دانشگاهی حساب می‌کند. محبوبیت وی پس از حضور در میان انقلابیون میدان التحریر افزایش یافته است. تاکنون تعداد زیادی از طوایف و قبایل منطقه سینا از وی حمایت کرده‌اند و ظاهرا برخی از کشورهای عربی مانند عربستان نیز موافق ریاست جمهوری وی هستند. حدس زده می‌شود اگر موسی در انتخابات به پیروزی برسد، تلاش خود را بر فعال‌کردن دستگاه دیپلماسی مصر و ارتقای جایگاه منطقه‌ای این کشور متمرکز کند. جالب اینجاست وی نیز از مخالفان اصلاحات اخیر قانون اساسی بود. او اخیرا از یک حادثه رانندگی در جاده شهر 6 اکتبر جان سالم بدر برد.
 

 هشام بسطويسي (متولد 1951): یکی از مخالفان مشهور حکومت حسنی مبارک که همواره خواستار حفظ استقلال قوه قضائیه و نیز نظارت کامل قضائی بر انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری در سال 2005 بوده است. وی که دانش‌آموخته رشته حقوق دانشگاه قاهره است، قبلا نائب‌رئیس دادگاه استیناف مصر بوده و سپس ریاست قضات مستقل مصر را بر عهده گرفته است. بسطويسي که با هدف تکمیل اهداف انقلاب 25 ژانویه کاندیدا شده، برنامه‌اش را کمک به فقرا و ساکنان مناطق پرجمعیت اعلام کرده است. وی همچنین از مخالفان اصلاحات اخیر قانون اساسی، و خواستار تدوین قانونی برای دوره انتقال و تشکیل شورای ریاست جمهوری به مدت یک‌سال بود. وی دلیل مخالفتش با این اصلاحات را نحوه برگزاری رفراندوم و کیفیت تغییرات صورت‌گرفته اعلام کرد، و همواره نظارت بین‌المللی بر انتخابات را لازم می‌داند. پایگاه بسطویسی بیشتر در استانهای مصر علیا است.
 

 حمدين صباحي (متولد 1954): نماینده سابق پارلمان و موسس حزب الکرامه. وی که چهره‌ای ملی‌گراست، قبلا از موسسان و عضو اتحادیه تفکر ناصری بود که از آن استعفا داد تا حزب الکرامه را با هدف تلفیق میانه‌روی و عدالت اجتماعی تاسیس کند، هرچند حکومت سابق به این حزب مجوز فعالیت نداد. او که در زمان مبارک، دو دوره (2000 و 2005) نماینده مستقل پارلمان بوده است، در نظر داشت در سال 2005 کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری هم شود، ولی اندکی بعد منصرف گردید و هم‌اکنون رئیس حزب الکرامه و سردبیر روزنامه آن، به نام الکرامه، است. صباحی گفته است اگر به قدرت برسد، برای تضمین آزادیهای عمومی و حقوق سیاسی، گسترش دایره عدالت اجتماعی، ساخت و توسعه خدمات بهداشتی و بازگرداندن کرامت از‌دست‌رفته مصریان تلاش می‌کند. وی همچنین وعده داده است با سرلوحه‌قرار‌دادن مبارزه با فقر و ایجاد فرصتهای شغلی برای مردم، مصر را طی 8 سال (2020-2012) به هشتمین قدرت اقتصادی دنیا تبدیل می‌کند. قطع صادرات گاز به اسرائیل از دیگر وعده‌های صباحی بوده است.
 

 ايمن عبدالعزیز نور (متولد 1964): فعال مشهور سیاسی و رئیس حزب الغد. وی که حقوقدان و عضو سابق حزب وفد است، سابقه حضور ده‌ساله در پارلمان مصر (2005-1995) را دارد. نور که در سالهای نمایندگی به یکی از سرشناس‌ترین‌ منتقدان مبارک تبدیل شد، رقیب وی در انتخابات 2005 بوده است. او در این انتخابات 6/7 درصد آرا را به دست آورد و دوم شد، اما در سال 2006 به جرم جعل سند به زندان افتاد. روند محکومیت نور بیانگر آن بود که حکومت مصر قصد دارد مانع از کاندیداتوری وی در دوره‌های بعد شود. نور در سال 2009 و پیش از پایان مدت به دلایل پزشکی آزاد شد، هرچند در همان زمان گفته شد فشارهای بین‌المللی، به خصوص پیگیری ایالات متحده، موجب آزادی وی شده است. نور تلاش برای مبارزه با بقایای رژیم سابق، لغو قراردادهای ناعادلانه از جمله قرارداد صدور گاز به اسرائیل را وعده داده است. نور نیز از جمله مخالفان اصلاحات صورت‌گرفته در قانون اساسی بود و به نظر می‌رسد می‌کوشد رای قشر دانشگاهی و طبقه متوسط جامعه را جذب کند. حضور فعالانه نور در میدان التحریر سبب ارتقای جایگاه وی در میان جوانان معترض شد.
 

 محمد علي بلال (متولد 1935): معاون اسبق ستاد نيروهاي مسلح و فرمانده نيروهاي مصري در جنگ 1991 خليج فارس براي آزادسازي كويت. او در جنگهاي 1956، 1967 و 1973 عليه اسرائيل شركت داشته، و به حمايت ارتش اميدوار است. وي در سالهاي اخير به عنوان كارشناس مسائل راهبردي خاورميانه با رسانه‌ها همكاري كرده است، و تاكنون برنامه خاصي را اعلام نكرده است. با توجه به پیشینه نظامی بلال، و نیز سن بالای وی، به نظر نمی‌رسد وی حضوری جدی و اثرگذار در انتخابات داشته باشد.
 

 مجدي حتاته (1941): يكي از قهرمانان جنگ 1973 با اسرائيل، فرمانده اسبق گارد رياست جمهوري و رئيس اسبق ستاد نيروهاي مسلح. وي گفته كرده است كه در حال تنظيم برنامه انتخاباتي خود است و اين برنامه كه داراي ابعاد سياسي، اقتصادي و اجتماعي است، به زودي اعلام مي‌شود. او كه تاكنون چند مدال دريافت كرده است، مانند بلال، به حمايت ارتش اميدوار است. جالب اينجاست كه تعدادي از سلفي‌ها بلافاصله عليه كانديداتوري وي موضع‌گيري كرده‌اند. با توجه به شرایط سیاسی فعلی مصر و پیشینه نظامی حتاته، احتمالا او هم قادر به جذب رای بالایی نخواهد بود.
 

 مجدي احمد حسين (متولد 1951): فعال سياسي و دبيركل حزب العمل كه از ابتدا به عنوان حزبي اسلام‌گرا شناخته شده است. پدر وي به نام احمد حسين نيز سياستمدار و موسس حزب "مصر‌الفتاه" بوده است. وي كه سابقه روزنامه‌نگاري دارد، براي مدتي سردبير روزنامه الشعب و نماينده مجلس الشعب (1990-1987) بود. مجدي حسين در طول حكومت مبارك چندبار دستگير شد كه آخرين‌بار آن، در سال 2009 و پس از جنگ 22 روزه غزه بود. در اين نوبت، وي به دليل فعاليت‌هاي ضد‌ اسرائيلي، توسط دادگاه نظامي شهر اسماعيليه، به 2 سال حبس محكوم شد. همسر وي (دكتر نجلا کامل محمد القلیوبی) نيز يك فعال سياسي و مسئول اتحادیه جهانی زنان مسلمان است. نامزدي مجدي حسين براي رياست جمهوري طي نشست كميته عالي حزب با حضور 71 عضو به تصويب رسيد. گفته می‌شود قبیله "الجعافره" در اسوان حامی اوست. در برنامه مجدی حسین، بر مبارزه با فساد، مبارزه با گرانی، افزایش دستمزدها، کاهش روابط با آمریکا و اسرائیل، و بازنگری در معاهدات و قراردادهای دوره مبارک تاکید شده است. 
 

 احمد شفيق (متولد 1941): رئيس ستاد نيروي هوايي ارتش در سالهاي 1991 تا 1996، فرمانده نيروي هوايي ارتش در سالهاي 1996 تا 2002 و وزير هوانوردي غيرنظامي طي سالهاي 2002 تا 2011. وی آخرين نخست‌وزير حكومت مبارك است. در واقع، نخست‌وزیری او با هدف آرام کردن مخالفان بود، چرا که شفیق هم.اره به خاطر گرایش ملی‌گرایانه خود شهرت داشته است. به دنبال تجمع برخي از طرفداران شفيق در برابر منزلش و دعوت آنان، وي آمادگي اوليه خود را براي حضور در رقابت اعلام كرد. شفیق ظاهرا مخالف لغو و برهم‌خوردن قراردادهای منطقه‌ای و بین‌المللی مصر است. به رغم شهرت ملی‌گرایانه شفیق، به نظر می‌رسد پذیرش مقام نخست‌وزیری حکومت مبارک و نیز سابقه نظامی وی، قدرت رقابت او را کاهش می‌دهد. 
 

محمود عامر (متولد 1957): یکی از شیوخ سلفی مصر و رئیس سابق گروه انصار‌السنه‌المحمدیه. شهرت عامر به دلیل فتوایی است که علیه البرادعی صادر کرد و طی آن، ریختن خون وی را به خاطر تحریک مردم به انقلاب مباح دانست. فتوای مشابهی از او علیه شیخ یوسف القرضاوی نیز نقل شده است. عامر صدور چنین فتواهایی را تکذیب کرد، اما انتقادات فزاینده سبب شد از ریاست گروه انصار‌السنه استعفا دهد. جالب اینجاست که وی گفته است ترجیح می‌دهد یکی از فرماندهان ارتش نامزد انتخابات شود، زیرا نظامیان از نظم و قدرت لازم برای کشورداری در دوره انتقالی برخوردارند، اما اگر ارتش چنین نکند، خودش نامزد انتخابات می‌شود.
 

عبدالله اشعل: معاون اسبق وزارت امور خارجه که به دلیل مواضع منتقدانه خود در سال 2003 از مقامش استعفا داد. وی دارای درجه دکتری دولتی حقوق بین‌الملل از دانشگاه پاریس، استاد دانشگاه آمریکایی قاهره و موسس حزب "مصر آزاد" است. اشعل گفته است پروژه‌ای ملی برای تحقق نظامی دموکراتیک مبتنی بر آزادی و فرصتهای برابر، مشارکت همه شهروندان در تصمیم گیریها، برخورداری آنان از یک زندگی شرافتمندانه، بازگرداندن همه آثار باستانی مصر و احیای نقش منطقه‌ای این کشور - با تاکید بر هویت اسلامی، عربی و آفریقایی - در نظر دارد. او که شعار "اشعل؛ رئیس‌جمهور مصر در سال 2011" را انتخاب کرده است، بازدید خود از استانهای مصر را شروع کرده و تاکنون به 3 استان سفر کرده است. وی در اوایل سال گذشته نیز آمادگی خود را برای ورود به عرصه رقابت با مبارک، با هدف اعلام پایان دوره مبارک در مصر، اعلام کرده بود.
 

نعمان جمعه (متولد 1934): فعال مشهور سیاسی و رئیس اسبق حزب "وفد نوین". او که دکتری حقوق مدنی از دانشگاه پاریس دارد، برای مدتی به تدریس دروس حقوقی در قاهره اشتغال داشته است. وی که نائب‌رئیس حزب وفد نوین بود، پس از درگذشت فواد سراج الدین در سال 2000، به ریاست حزب رسید، اما نتایج ضعیف حزبی در انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری سبب بروز اختلاف در کادر رهبری شد. جمعه که خود را کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری در سال 2005 کرده بود، با کسب 9/2 درصد آرا، سوم شد. با بالاگرفتن اختلافات و زیر سوال‌رفتن تصمیمات و عملکرد جمعه، وی در فوریه 2006 از رهبری حزب برکنار و محمود اباظه به طور موقت جانشین وی شد. به دنبال طرح شکایت حقوقی سران حزب علیه یکدیگر و سپس درگیری فیزیکی هواداران دو جناح حزبی، وی به طور کامل از حزب اخراج شد. به توجه به فعالیتهای جدی مخالفان جمعه در حزب سابق وی، و همچنین سن بالای وی، به نظر نمی‌رسد او نیز شانس چندانی داشته باشد.
 

انس الوجود عليوه (متولد 1969): اديب و نويسنده مشهوري كه تاكنون چند داستان از وي منتشر شده است و عضو اتحاديه نويسندگان عرب نيز هست. او که نخستین کاندیدای زن انتخابات ریاست جمهوری است، گفته است با ایمان به حق زن و مساوات بين او و مرد و جواز كانديداتوري زن در قانون اساسي مصر، وارد رقابت انتخاباتي مي‌شود. جالب اینجاست که وی در 25 ژانویه متولد شده و در اعلام کاندیداتوری خود بر همین نکته تاکید کرده است.
 

بثينه كامل: روزنامه‌نگار و مجري راديو و تلويزيون مصر. وي يكي از فعالان و سخنگويان رسانه‌اي معترضان و دومین كانديداي زن انتخابات است. او به دليل عضویت در الكفايه، به حمايت اين گروه اميدوار است. شایان ذکر است که از همین ابتدا، تعدادی از روحانیون مصر در مقابل کاندیداتوری وی و خانم علیوه موضع‌گیری کرده‌اند و آن را مغایر با نصوص دینی دانسته‌اند. همین امر از توان رقابتی این دو می‌کاهد.
 

در اين ميان، با تغييراتي كه در قانون اساسي صورت گرفت و به تصويب رسيد، امكان نامزدي تعدادي از فعالان مخالف حكومت مبارك منتفي شده است. در اين زمينه، احمد زويل (برنده جايزه نوبل شيمي در سال 1999) كه نامش در نخستين روزهاي پس از استعفاي مبارك براي رياست حكومت انتقالي مطرح شد، شناخته‌شده‌ترين فرد به شمار مي‌آيد. تابعيت دوگانه مصري- آمريكايي زويل سبب مي‌شود وي نتواند نامزد انتخابات رياست جمهوري شود. همچنین از جمال مبارک و عمر سلیمان می‌توان به عنوان دو ناکام بزرگ انتخابات ریاست جمهوری مصر در سال 2011 اشاره کرد که تحت تاثیر حوادث ماههای اخیر به طور کامل از صحنه حذف شده‌اند.
 

به هر صورت، اين فهرست طي هفته‌هاي آينده، بي‌ترديد، دستخوش دگرگوني خواهد شد. در واقع، فضای حاکم بر مصر پس از مبارک موجب می‌شود عده زیادی برای بازیگری و حضور در صحنه سیاست ترغیب شوند، ازاینرو مي‌توان انتظار داشت افراد جديدي براي ورود به دور رقابت اعلام آمادگي كنند و یا حتی برخي كناره‌ بگيرند. با این‌حال، پیامدهای رویدادهای آتی نیز در این روند موثر خواهد بود. انتخابات پارلمانی در ماه سپتامبر مهمترین رویداد، پیش از انتخابات ریاست جمهوری، است، چون وزن و جایگاه بازیگران فعال در صحنه سیاسی مصر را روشن خواهد کرد و موجد ائتلافها و چانه‌زنیهای جدیدی خواهد شد. تا آن زمان، فعالیت همه بازیگران معطوف به برقراری ارتباط بیشتر با قشرهای مختلف اجتماعی، طرح وعده‌های جذاب، و البته کسب حمایت ارتش خواهد بود. حتی ممکن است برخی از کاندیداها، در ادامه، به دنبال کسب حمایت بازیگران منطقه‌ای برآیند و از این حمایت به عنوان ابزاری برای کسب رای بیشتر استفاده کنند، چنان که در تجربه انتخاب نخست‌وزیر جدید عراق (2010) مشاهده شد. نکته مهم در روند یادشده آن است که اخوان‌المسلمین به عنوان گروهی قدیمی، تشکیلاتی، باتجربه، و دارای نفوذ بالا، در هر حالتی، به عنوان یکی از بازیگران موثر در انتخابات مصر نقش‌آفرینی خواهد کرد.