انقلاب فراموش شده: جنبش مدنی و اعتراضات اجتماعی در كردستان عراق

هر چند رویدادها و دگرگونی های اخیر در خاورمیانه بویژه در كشورهایی چون لیبی و تونس ،‌بسیاری از پژوهشگران و ناظران مسائل خاورمیانه را شگفت زده كرد اما آنچه كه بیش از هرچیز مایه این شگفتی شد ، رویدادهای كردستان عراق است كه به زودی وارد یکمین ماه خود می شود .

بدون شك كسی گمان نمی كرد كه موج آزاد یخواهی و درخواست های مردمی برای برخورداری از آزادیهای سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی به این منطقه كوچك از خاورمیانه برسد . با این همه ، هنگاهی كه در 17 فوریه 2011جوانان كرد شهر سلیمانیه ،‌متشكل از دانشجویان ،‌ كارگران و مردمان عادی به میدان اصلی این شهر آمدند و خواستار پایان دادن به مشكلات و مسائل سیاسی و اقتصادی خود شدند ،‌حداقل در آغاز با همان واكنش رسمی رایج در كشورهای تونس ، مصر، یمن و بحرین روبرو شدند .

آنچه كه باعث شگفتی پ‍ژوهشگران منطقه ،‌ بویژه مسائل كردی در عراق شد،آن بود كه برای نخستین بار گروههای طرفدار جامعه مدنی در كردستان عراق ، ‌با بهره گیری از روش اعتراضات خیابانی وارد صحنه شدند و روش گردهمایی مخالف دو حزب حاكم بر منطقه یعنی حزب دموكرات كردستان عراق به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی كردستان عراق به رهبری جلال طالبانی ‌را كه مبتنی بر ارائه درخواست اصلاحات در مجراهای رسمی مطبوعاتی و پارلمانی بود ،‌ به چالش كشیدند . ناآرامی های كردستان عراق كه همچنان در حال گسترش و تداوم است ،‌ نشانه سرایت انقلاب های خاورمیانه از مناطق عربی به بخش های غیر عربی خاورمیانه است .

بسیاری از ناظران و پژوهشگران مسائل خاورمیانه توجه خود را به سوی بخش عربی و بوی‍ژه كشورهای اصلی منطقه معطوف كرده و رویدادها و دگرگونی های بخش های حاشیه ای خاورمیانه ، ‌بویژه كردستان عراق را نادیده گرفته اند. شاید یك دلیل آن ، ناآشنایی با دگرگونی ها و فرایندهای در حال دگرگونی در منطقه خودگردان كرد عراق بوده است . از آنجا كه كردستان عراق در طول دهه های قرن بیستم و در اوایل دهه نخست قرن بیست و یكم برای دستیابی به حقوق محلی خود به مبارزه مسلحانه و سیاسی مشغول بوده است ، بیشتر توجهات به نخبگان سیاسی گروهای اصلی كردی نظیر طالبانی و بارزانی معطوف بوده و دگرگونی های درونی جامعه كرد عراق را از نظر دور داشته اند .

از جمله این دگرگونی ها می توان به پیدایش احزاب و گرایشات سیاسی جدید در صحنه كردستان عراق نظیر جریانهای اسلام گرا از یكسو و جریانهای میانه روی ملی از سوی دیگر اشاره كرد . با همه فراز و فرودی كه جریانهای اسلامی كرد عراق با آن روبرو بودند و از آن میان می توان به ظهور و سقوط نسبی انصار الاسلام و گروهای رادیكال اسلام گرا اشاره كرد ،‌ هم اكنون نیز دو جریان اسلامی بنام "اتحادیه اسلامی كرد" و " گروه اسلامی كرد " در پارلمان محلی كردستان فعال بوده و دارای نمایندگان رسمی هستند . با این همه ، عمده ترین دگرگونی های سیاسی در رابطه با جریانهای سیاسی كرد ،‌پیدایش حزب تازه بنیان یافته گوران (‌دگرگونی ) است كه در انتخابات پارلمانی محلی كردستان 25 كرسی را بدست آورد . این در حالی بود كه شمار كرسی های حزب سنتی دیگر كرد یعنی حزب دمكرات و اتحادیه میهنی به 59 كرسی می رسید . پایگاه مردمی گوران از آن زمان به بعد ،‌ روز به روز در حال افزایش بوده و این حزب را به گروه مخالف اصلی حكومت نیمه اقتداری گرای دو حزب سنتی كرد تبدیل كرده است .

مخالفت با اقتدارگرایی دو حزب سنتی كرد كه هم اكنون حاكمیت كردستان عراق را میان خود تقسیم كرده اند و به گونه ای حكومت های خود مختار جداگانه در كردستان بوجود آورده اند (‌حزب دمكرات در دو استان اربیل و دهوك و اتحادیه میهنی در استان سلیمانیه اعمال حاكمیت می كند ) ‌،‌ از چند سال پیش آغاز شده بود و به صورت رویارویی میان دو گروه حاكم با روزنامه نگاران مستقل كرد یا روشنفكران مستقل نمود پیدا می كرد. با این همه بدلیل بازتاب نیافتن گسترده این اعتراضات ،‌ احزاب حاكم نتوانستند با سركوب معترضین به تداوم حاكمیت محلی در مناطق تحت كنترل خود بپردازند .

با این همه سرایت اعتراضات مردمی برای برخورداری از آزادیهای سیاسی و امتیازات اقتصادی كه بیشتر در سلطه دو حزب حاكم و طرفداران آنها قرار دارد ، توجه بیشتر ناظران بین المللی و پژوهشگران منطقه ای را به كردستان عراق جلب كرد . تداوم اعتراضات و سركوب آنها از سوی اتحادیه میهنی  و حزب دمكرات ،‌كه تا به امروز 8 كشته و بیش از200 مجروح و ویرانی های متعدد و دستگیری های گسترده بدنبال داشته است ،‌ به اعتراض نهادهای حقوق بشری انجامیده است . از جمله می توان به نامه "گزارشگران بدون مرز" به مسعود بارزانی رئیس منطقه خودگردان ( فدرال )‌كردستان اشاره كرده كه در آن ضمن درخواست توجه وی به خواسته های مردمی و انجام اصلاحات سیاسی ، ‌قانونی و اقتصادی ، با ارائه آمار و ارقام دقیق ، ‌48 مورد دستگیری ،‌ ضرب و شتم و توهین به روزنامه نگاران كرد مستقل را در نامه خود پیوست كرده است . در این گزارش همچنین به حملات منظم و سازمان یافته نیروهای امنیتی حزب دمكرات و اتحادیه میهنی به گردهمایی های جوانان و مردم در شهر سلیمانیه و حمله و تخریب ایستگاههای تلویزیونی و رادیویی مستقل در كردستان اشاره شده است . در این گزارش مواردی از جمله  تهدید به مرگ ، تبعید ، مصادره اموال و تجهیزات ،‌ توهین و جلوگیری از پوشش خبری رویدادها از سوی روزنامه نگاران مستقل مورد تاكید قرار گرفته است.

در واقع آنچه كه مردم كردستان عراق را كه از مشكل بیكاری ، نابرابری اقتصادی و اقتدار سنتی احزاب حاكم رنج می برند به خیابان های شهرهای منطقه كردی كشانده است ، نه انگیزه های حزبی بلکه رسیدن به آزادیهای سیاسی و برخورداری از امتیازات اقتصادی است . جوانان كرد اعتراض كننده در تازه ترین اقدام خود كه به مناسبت بیستمین سال قیام مردم سلیمانیه علیه رژیم صدام حسین صورت گرفت ‌، در یك اقدام نمادین نام میدان اصلی شهر سلیمانیه را از "بردركی سرا" به "میدان آزادی " تغییر دادند . این اقدام به نوعی نشانه تاثیرپذیری آنها از گردهمایی مردم مصر درمیدان تحریر قاهره بوده است . معترضین همانند مصری ها ‌به برپایی چادرهای موقت در میدان آزادی سلیمانیه دست زدند تا به نوعی تداوم اعتراضات خود را تا برآورده شدن آنها تضمین كنند . با این  همه نیروهای امنیتی حكومت محلی كردستان و طرفداران غیر نظامی آنها با آتش زدن این چادرها درصدد پراكنده ساختن گردهمایی موجود بر آمدند . با توجه به همین واكنش ها بود كه دنیس ناتای پژوهشگر دانشگاه دفاع ملی در آمریكا كه كتاب "شبه دولت كردی " را به تازگی انتشار داده است ، ‌تاكید می كند كه " رابطه دولت و جامعه دركردستان عراق ،‌رابطه ای توسعه نیافته است . این رابطه ، ‌نوعی رابطه وابستگی است ،‌ همانند رابطه میان پدر و فرزند ." در واقع فقر و بیكاری از یكسو و فساد مالی دو حزب حاكم و طرفداران آنها در نهادهای حكومت محلی از سوی دیگر عامل اصلی قیام مردم كردستان علیه اقتدار دو گروه سنتی حاكم شده است .

مقامات حكومت محلی، ‌از جمله برهم صالح نخست وزیر دولت محلی ، این اعتراضات را نوعی اقدام هرج ومرج طلبی خواندند كه دست های پنهان از خارج آنها را هدایت می كند . كاربرد واژه های "فتنه و هرج و مرج " از سوی مقامات حكومت ، خشم بیشتر اعتراض كنندگان را نیز برانگیخته است . تداوم این اعتراضات بر آن شد تا احزاب سیاسی مخالف با حمایت از اعتراضات خواستار اصلاحات در ساختار حكومت محلی ، قوانین و رویه های اداره امور سیاسی ، نظامی و اقتصادی كردستان عراق شوند . گرچه دو جریان اسلامی "اتحادیه اسلامی كردستان " و "گروه اسلامی كردستان" روش نسبتاً ملایم در پیش گرفته و خواستار انجام اصلاحات از بالا شده اند ، اما حزب غیر مذهبی تازه كرد ،‌یعنی گواران ( دگرگونی )‌با گذشت زمان ، سیاست حمایت آمیز بیشتری در رابطه با اعتراضات در پیش گرفته است .

در واقع این سیاست به نوعی باعث شده است تا درخواست های حزب گوران در كانون توجه ناظران منطقه ای قرار گیرد . از جمله درخواست های مهم گوران ،‌ تجدیدنظر در قرار دادهای نفتی میان دولت محلی كردستان و شركتهای خارجی است . گوران بر آن است كه از جریان این قرارداد ، ‌فساد گسترده ای دامن دو حزب حاكم را فرا گرفته و در آمدهای محلی بجای هزینه شدن در بخش توسعه زیر بنای اقتصادی جامعه ، به سود رهبران دو حزب و هواخواهان آنها حیف و میل می شود .

همچنین می توان به برگزار نشدن انتخابات شوراهای استانی برای سه استان اصلی یعنی اربیل ، سلیمانیه و دهوك اشاره كرد كه از موعد آن بیش از یكسال گذشته است . مشكل عمده برق رسانی و قطع گسترده جریان برق در بخش های عمده كردستان عراق ، بسیاری از مردم عادی را ناخشود كرده و به خیابانها كشانده است.

همانند مورد مصر ، تونس و لیبی در كردستان عراق نیز برخی از مقامات حكومتی ترجیح داده اند به مردم پیوندند . از جمله می توان به استعفای رئیس كمیته ضد فساد در پارلمان محلی كردستان اشاره كرد كه وجود این كمیته را بدلیل اعمال نفوذ دو حزب حاكم بی فایده دانسته است . بسیاری از نمایندگان پارلمان محلی از جمله نمایندگان طرفدار احزاب اسلامی و حزب گوران ضمن اعتراض به روند تصمیم گیری و اداره پارلمان خواستار اصلاحات در آن شد و حتی به پس گیری رای اعتماد خود به دولت محلی تهدید كرده اند .

با این همه بنظر می رسد كه درخواستهای هفت گانه حزب گوران برای اصلاحات در حكومت محلی ، ‌بیشتر از هر چیز رهبران سنتی كرد بویژه بارزانی و طالبانی را نگران كرده است . این درخواستها عبارتند ا ز :

1.پرهیز رهبران حزب دمكرات و اتحایه میهنی از مداخله و اعمال نفوذ در امور حكومت ، ‌نهادهای اداری و پارلمان ، ‌قوه قضائیه ، سرویسهای امنیتی و نیروهای نظامی (‌ پیش مرگ )

2.انحلال حكومت حزبی كنونی از سوی اتحادیه میهنی و حزب دمكرات و تشكیل یك دولت سیاسی تكنوکرات انتقالی در مدت سه ماه برای فراهم ساختن  شكل گیری حكومت مردمی .

3.جلوگیری از مداخله سرویسهای امنیتی دو حزب حاكم ،‌ یعنی نیروهای زنیاری ( سرویس اطلاعاتی اتحادیه میهنی ) ‌، ‌نیروهای پرستین ( سرویس اطلاعاتی حزب دمكرات ) و پشمرگه ( ارتش محل )‌در فعالیت های سیاسی افراد و گروهای سیاسی و بركناری روسای این سرویسها و گماشتن افراد مستقل غیر حزبی به ریاست نیروهای اطلاعاتی و امنیتی. 
 

4.انحلال پارلمان كنونی.

5.آماده سازی شرایط برای برپایی انتخابات واقعی آزاد برای پارلمان جدید كردستان در عرض سه ماه .

6.بازگرداندن تمامی اموال حكومت و افراد كه از سوی احزاب حكومتی و مقامات آنها مصادره و كنترل می شود .

7.تدوین پیش نویش قانون اساسی برای منطقه كردستان و ابطال پیش نویس كنونی و قوانین مربوط به نظام حكومت و واگذاری تدوین و تصویب قوانین به پارلمان جدید .

بدیهی است كه این درخواست ها در واقع نوعی انقلاب اجتماعی و سیاسی در ساختار كنونی حكومت محلی كردستان عراق است و با واكنش تند رهبران دو حزب حاكم روبرو خواهد شد . تداوم اعتراضات نیز سبب شده است تا جلال طالبانی حزب گوران را به تدارك "كودتا" متهم سازد . در حالیكه اعتراض كنندگان خیابانی نیز هر گونه وابستگی خود به احزاب و جریانهای سیاسی را انكار كرده و رسیدن به شغل، امنیت و آزادی را علت اعتراضات خود می دانند ، مقامات حكومت محلی بویژه حزب دمكرات بر آن هستند كه گروه های مخالف ، از جمله گوران ، احزاب اسلامی و كشورهای همسایه ای همچون ایران سازماندهی این قیام های مردمی را در دست دارند . این گونه اتهامات باعث شد تا انوشیروان مصطفی رهبر حزب گوران در مصاحبه ای اعلام كند "زبان سیاسی مورد استفاده این دار و دسته حكومتی به راستی خائنانه است و تفكر سیاسی خشونت طلبانه را ترویج می كند " .

با اینكه رهبران حكومت محلی تلاش كرده اند برخوردهای خشونت بار نخستین را در رویارویی با تظاهر كنندگان و خواسته های آنها كنار بگذارند و برای نمونه مسعود بارزانی در یك سخنرانی تلویزیونی خطاب به اعتراض كنندگان وعده پیگیری درخواست های آنها را داده است ، اما مشخص نیست تا چه حد تمایل به برآوردن این خواسته ها و اعمال اصلاحات از سوی آنها جدی است . برگزاری انتخابات پارلمانی زود رس و نیز انتخابات استانی از جمله وعده های بارزانی بوده است . با این همه با توجه به شكاف گسترده میان این وعده ها ، درخواست های مردمی كه به نوعی در درخواست های هفت گانه حزب گوران بازتاب می یابد ،‌روشن نیست كه مسیر اعتراضات مردمی و برخورد حكومت با آنها چگونه طی خواهد شد . یك نكته در این میان مسلم است و آن اینكه دورن حكومت احزاب سیاسی اقتدارگرایانه متكی به اندیشه های پدر سالارانه ایلی و تفكر ماركسیستی به پایان محدوده های خود نزدیك می شود ، و دو حزب حاكم در كردستان عراق می بایست فرصت های بیشتری را به نیروهای جدید و بویژه مردم و جوانان كردستان شمال عراق فراهم سازند .