تحليل نتايج رفراندوم تغيير قانون اساسي در تركيه / رحمن قهرمانپور

نتايج اندكي شگفت آور بود؟
نظر سنجي هاي انجام شده پيش از رفراندوم نشان مي داد درصد آراي مثبت بيشتر از 55 و درصد آراي منفي كمتر از 48 درصد نخواهد بود.
اغلب نظرسنجي ها رقابت نزديك ميان طرفداران تغيير و مخالفان آن را نشان مي داد. اما نتايج حاصله نشان مي دهد نزديك 58 درصد مردم به رفراندوم رأی مثبت و 42 درصد راي منفي داده اند. بعبارت ديگر موازنه 16 درصد به نفع موافقان تغيير قانون اساسي است. اين نتيجه ضربه اي به احزاب سكولار است كه ادعا مي‌كردند محبوبيت حزب عدالت و توسعه (AKP) بعد از انتخابات محلي سال 2009 رو به افول بوده است. چه بسا کادر اصلی حزب AKP هم پيش بيني نمي كرد با اين فاصله پيروز رفراندوم شود. AKP در كارزار رفراندوم متحد بزرگي نداشت و اغلب گروهها و سنديكاها از اين حزب حمايت كرده بودند و اين در حالي بود كه (CHP)  ، حزب حركت ملي (MHP) و حزب كردي صلح بزرگ (BBP) در مخالفت با حزب AKP، خواهان راي منفي و بايكوت رفراندوم بودند. از اين رو نتيجه رفراندوم را مي توان پيروزي ديگري براي شخص اردوغان وحزب عدالت و توسعه دانست.

وضعيت CHP

به اعتقاد برخي ها 42 درصد راي منفي تا حد زيادي ماحصل تلاشهاي شخص كيليچ دار اوغلو بود كه در شهرهاي زيادي سخنراني كرد و به نوعي خود را رقيب اصلي اردوغان نشان داد. با اين حال توزيع جغرافيايي آراي منفي نشان مي دهد محبوبيت حزب CHP بعد از روي كار آمدن كيليچ دار اوغلو و استعفاي دنيز بايكال تفاوت زيادي نكرده و اين حزب هم چنان در سواحل درياي اژه و مديترانه (درياي سفيد) بيشترين محبوبيت را دارد. افزون بر اين بخشي از تركيه اروپايي نيز هم چنان طرفدار حزب CHP است. چه بسا اگر دنيز بايكال استعفا نداده بود، ميزان آراي منفي باز هم كمتر مي شد و بهمين دليل برخي ها معتقدند كيليچ دار اوغلو در اولين كارزار جدي انتخاباتي خوب ظاهر شد، هر چند مهارت هاي اردوغان را نداشت. از اين رو به نظر مي رسد تا تحقق شعار طرفداران CHP در آنكارا در مورد نخست وزيرشدن كيليچ دار اوغلو راه زيادي مانده است. حزب CHP از ضعف هاي زيادي رنج مي برد كه از جمله آنها عدم توجه به واقعيت هاي كنوني جامعه تركيه و اصرار به شعارهايي است كه در دهه 1950 و 1960 و 1970 جذابيت داشتند. با عنايت به همين نكته بود كه رئيس اين حزب در يكي از ميتينگ هاي تبليغاتي خود گفت حزب جمهوري خلق تنها حزبي است كه مي تواند مساله حجاب را حل كند. توجه اين حزب به مسايلي نظير حجاب نشان دهنده آن است كه نتوانسته از دايره طبقات متوسط شهري غربگرا فراتر برود. دليل عمده راي منفي ساكنان سواحل اژه و مديترانه، ترس از اسلامي شدن جامعه تركيه و از بين رفتن بخش عمده اي از مشاغل مرتبط با توريست هاي خارجي در اين منطقه است. اگر AKP بتواند اين نگراني را رفع كند، چه بسا در انتخابات پارلماني 2011 بتواند موقعيت خود را در اين دو منطقه هم تقويت كند. CHP تا زماني كه نتواند از نظر ايدئولوژيك و روشي به احزاب سوسيال دموكرات اروپايي نزديك شود در افزايش آراي خود در تركيه مشكل خواهد داشت.

راي ندادن رئيس حزب CHP 
كمال كيليچ دار اوغلو در انتخابات محلي 2009 نامزد شهرداري استانبول بود و بهمين دليل براي مدتي در استانبول ساكن شد. با انتخاب وي بعنوان رئيس حزب CHP به آنكارا نقل مكان كرد، بي آنكه حوزه انتخاباتي وي به آنكارا منتقل شود. به اين ترتيب اسم وي در فهرست كساني كه واجد شرايط راي دادن در استانبول بودند ثبت نشده بود و او نتوانست راي بدهد. مخالفان دولت مي گويند مقامات پليس در اعلام جابجايي مكان زندگي وي به عمد تعلل كرده بودند تا وي نتواند راي دهد، اما اين استدلال پذيرفتني نيست. چطور رئيس اصلي ترين حزب مخالف براي راي دادن ثبت نام نكرده و مشكل ثبت نام خود را حل نكرده است. طبيعي است اين رفتار عجيب كيليچ دار اوغلو از ديد افكار عمومي و حتي حاميان حزب وی پنهان نخواهد ماند، زيرا نشانه كم تجربه بودن و حتي بي تدبيري وي است و تاثيري منفي در روحيه هواداران حزب خواهد داشت.

MHP بازنده بزرگ
63 ولايت يا استان در اين رفراندوم راي مثبت يا آري و 18 ولايت راي منفي به صندوق ريختند. از نظر جغرافيايي اين يك موفقيت بزرگ براي حزب AKP به شمار مي رود، زيرا توانسته به مفهوم واقعي به يك حزب فراگير ملي در تركيه تبديل شود. بخشي از استان هايي كه راي مثبت دادند، آنهايي بودند كه جزو طرفداران حزب حركت ملي (MHP) به شمار مي رفتند. در شهرهايي كه شهرداران از حزب MHP بودند، ميزان راي مثبت به مراتب بيشتر بود، و اين گوياي نارضايتي حاميان اين حزب از عملكرد شهرداران مي‌باشد. ضعف عملكرد باغچه لي نيز در اين ميان بي تاثير نبود. او به سبك لائيك هاي دو آتشه و گاه با لحني غير احترام آميز رجب طيب اردوغان را مخاطب قرار داده او را رجب طيب سلطان مي ناميد. مناطق آناتولي مركزي بدلايل مختلف خاستگاه اصلي حزب MHP بوده و بيشترين طرفداران آن در اين بخش از تركيه قرار دارند، اما در رفراندوم تعداد قابل توجهي از استان هاي آناتولي مركزي راي مثبت دادند كه قطعاً مسئله خوبي براي حزب حركت ملي محسوب نمي شود و اين حزب بايد بتواند به سرعت آراي از دست رفته خود را باز يابد و از ريزش آنها به سبد آراي AKP تا حد امكان جلوگيري كند. شايد اين شكست باعث شود كادر اصلي حزب MHP هم همانند حزب CHP دست به تغييراتي در رهبري اين حزب بزند.

موفقيت نسبي حزب كردي
حزب صلح بزرگ كه در پي انحلال حزب جامعه دموكراتيك به رهبري احمد ترك ايجاد شد،‌خواهان بايكوت رفراندوم در مناطق كردنشين تركيه شده بود و به همين دليل ميزان مشاركت در استان هاي كردنشين شرقي و جنوب شرقي بصورت محسوسي كاهش يافت، هر چند آنهايي كه در رفراندوم شركت كردند راي مثبت به صندوق ها ريختند. به اعتقاد برخي ها حضور اردوغان در ديار بكر در روزهاي قبل از برگزاري رفراندوم توانست تا حدي بايكوت حزب BBP را خنثي كند،‌ اما موفقيت زيادي در اين راستا كسب نكرد. اين امر نشان مي دهد، 1)  اوجالان هم چنان محبوبيت قابل توجهي در مناطق كردنشين تركيه دارد. 2) احزاب كردي در پارلمان تركيه براي كسب راي و محبوبيت ناگزير از حفظ پيوند با جزيره ایمرالی و اوجالان مي‌باشند و 3) مساله هويت كردي هم چنان اولويت اصلي مناطق كردنشين مي باشد و فعاليت هاي اقتصادي گسترده AKP در اين مناطق منجر به تغيير ديدگاه اكثريت مردم در مورد حفظ حقوق كردها نشده است. 4) مانع تراشي لائيك ها در پيش برد برنامه گشايش كردي باعث شد اردوغان نتواند محبوبيت خود و حزبش را در مناطق كردنشين در حد قابل قبولي افزايش دهد. لذا مي توان پيش بيني كرد در انتخابات پارلماني بعدي هم عامل هويت كردي هم چنان تاثير گذار باشد.

وضعيت AKP
نتايج رفراندوم بار ديگر نشان مي دهد كه سندروم حزب مام ميهن در مورد حزب عدالت و توسعه در انتخابات بعدي به احتمال زياد تكرار نخواهد شد. منظور از سندروم ANAP اين است كه حزب مزبور در اوج محبوبيت خود به يكباره با ريزش شديد آرا مواجه و از يك حزب بزرگ به حزب كوچك تبديل و سپس منحل شد. پيروزي ANAP تا حد زيادي مدیون كاريزماي مرحوم اوزال بود و از اين رو عده اي محبوبيت AKP  را ناشي از كاريزماي شخص اردوغان مي دانند. در شرايط فعلي نمي توان به اين پرسش جواب داد كه AKP بدون اردوغان چگونه خواهد بود،‌ با اين حال مي توان موفقيت اين حزب در رفراندوم را ناشي از برنامه‌ريزي دقيق آن دانست. كارزار اخير نشان داد حزب عدالت و توسعه با برنامه و بقول معروف استراتژي روشني حركت مي كند و چه بسا كنار كشيدن اردوغان ضربه چنداني به آن وارد نكند، زيرا افراد ديگري نظير داود اوغلو و بولنت آرينچ هر كدام پتانسيل تبديل شدن به يك رهبر كاريزماتيك را دارند و مورد عبدالله گل هم اين را اثبات كرد. شايد يكي از اشتباهات احزاب سكولار اين بود كه تلاش مي كردند حزب AKP و اردوغان را يكي در نظر گرفته و تضعيف اردوغان را تضعيف AKP بدانند، حال آنكه به نظر مي رسد اين فرض احزاب سكولار قرين صحت نبوده است. حزب AKP تعداد زيادي از متفكران و استراتژيست ها را در حوزه هاي مختلف بكار گرفته است و نحوه تنظيم كارزار انتخاباتي و سخنراني هاي اردوغان هم بخوبي اين را اثبات مي كند كه وي متكي به جمعي است كه او را از نظر فكري تغذيه مي كنند. اين پيروزي روحيه حاميان و كادر حزب عدالت و توسعه را بيش از پيش تقويت كرده انگيزه آنها را براي پيروزي در انتخابات پارلماني بعدي دوچندان خواهد كرد.

قابليت هاي اردوغان
از هر زاويه كه به موضوع نگاه كنيم نقش اردوغان را نمي توان در گرفتن راي مثبت ناديده گرفت. به قول فكرت بيلا، ستون نويس روزنامه مليت { سكولارها بايد بپذيرند} اردوغان به پيروزي ديگري دست يافته و اين واقعيت را بايد پذيرفت. اردوغان مهارت فوق العاده اي در ساده حرف زدن و ارتباط برقراركردن با توده مردم دارد و در عين حال از جسارت لازم نيز برخوردار است، او با وجود عدم استقبال مردم دیار بکر رفته رفته خواستار راي مثبت به رفراندوم و كنار گذاستن بايكوت شد. اين در حالي بود كه رئيس حزب CHP و MHP جرات نكردند به شهرهاي كردنشين بروند. انتقاد بي سابقه اردوغان از محافل قدرت در تركيه در طي ميتينگ هاي انتخاباتي ميزان جرات و جسارت او را نشان مي دهد. در سالهاي گذشته كمتر كسي از سياستمداران با اين صراحت از لائيك ها و ارتش انتقاد كرده بود. بي شك اگر عقربه زمان 15-13 سال به عقب برمي‌گشت، سخنان اردوغان در جمع مردم دياربكر مي توانست زمينه ساز كودتاي سفيد ديگري شود. او گفت من مي‌دانم زندانيان در تركيه چه مي كشند زيرا من هم در اين چارديواري زنداني شده ام. آنهم به جرم گفتن يك شعر. آنها كه امروز احساس ترس كرده اند، آنهايي هستند كه با كودتاي سال 1980 ، خزانه تركيه را جارو كرده با خود بردند و ا مروز نگران آنند AKP مچ آنها را باز كند. او در ادامه شعر معروفي را كه براي ميتينگ هاي رفراندوم آماده كرده بود، خواند تا پيامي نمادين به لائيك ها بفرستد. تعجب آور نبود كه يك روز پس از اين سخنان يكي از هواپيماهاي ارتش تركيه در ارتفاع كم در نزديكي خانه اردوغان پرواز كرد و عده اي گفتند ارتش قصد كودتا دارد. جسارت اردوغان در درافتادن با محافل قدرت و دولت پنهان در تركيه مثال زدني است. تا حدي كه رئيس جديد ستاد كل نيروهاي مسلح تركيه، ايشيك كوشانر با احتياط كار خود را آغاز كرده و بر خلاف اسلاف خود در مخالفت با احزاب اسلام گرا و مخالفان تماميت ارض تركيه سخن نگفته است. با تغيير تركيب دادگاه قانون اساسي و شوراي عالي قضات و وكلا، توان اين دو نهاد سكولار براي ضربه زدن به اردوغان و AKP باز هم كمتر خواهد شد.

نتيجه گيري
آنچه روز 21 شهريور در تركيه اتفاق افتاد شكستي ديگر براي طرفداران حفظ وضع موجود و پيروزي ديگري براي حاميان تغيير وضع موجود بود. اين رفراندوم و نتيجه آن نشان داد پديده حزب عدالت و توسعه، پديده‌اي زود گذر نيست و لائيك ها بايد با اين واقعيت كنار بيايند. از نظر جامعه شناختي ظهور و قدرت گرفته حزب AKP معلول تحولات جامعه تركيه در 30 سال گذشته بوده كه با آزادسازي اقتصادي مرحوم تورگوت اوزال آغاز شد و كودتاي سفيد 27 فوريه 1997 هم نتوانست جلوي آن را بگيرد تا جايي كه براي اولين بار در 30 سال گذشته قوه مجريه در تعيين رئيس ستاد كل نيروهاي مسلح يا مرد شماره يك ارتش در تركيه نقش ايفا كرد. گام بعدي AKP نوشتن قانون اساسي جديد و سپردن آن به آراي عمومي مردم است. اقدامي كه ضربه اي كاري به محافل اقتدارگراي لائيك وارد خواهد كرد و آغاز عصري نوين در تركيه خواهد بود.