مصر و از سرگيري فعاليت هاي هسته اي / رحمن قهرمانپور

مصر اخيراً اعلام كرده که ساخت 4 راكتور هسته اي خود را به مناقصه خواهد گذاشت. هر چند مصر در حال حاضر دو رآكتور آزمايشي فعال دارد، اظهار كرد که در صدد توليد برق هسته اي در سالهاي آينده مي باشد. سابقاً برخي شركت هاي آمريكايي مذاكراتي را با قاهره در خصوص بررسی امكان احداث راكتور آغاز كرده بودند و دولت مصر نيز با چين و روسيه مذاكراتي انجام داده بود. بعد از امارات، عربستان، الجزاير و اردن، مصر هم به قافله كشورهاي عربي خواهان توليد برق هسته اي مي پيوندد.

تاريخچه

فعاليت هاي هسته اي مصر از زمان مرحوم جمال عبدالناصر آغاز شد و آن زماني بود كه وي اطلاعاتي مبني بر تلاش اسراييل براي ساخت بمب اتمي دريافت كرد. پس از آن تماس هاي ناصر با روس ها براي خريد بمب اتمي آغاز شد اما ظاهراً روس ها و چيني ها به او جواب رد دادند اما قول همکاری به مصر را دادند. در همين راستا ناصر در صدد برآمد از دانشمندان مصري مقيم آمريكا استفاده كند و هم زمان با اين، فعاليت هايي براي بهبود توان موشكي مصر را آغاز كرد. بنابر اخبار تأييد نشده زماني مصر قصد داشت مجموعه هسته اي ديموناي اسراييل را نابود كند. اجل به ناصر مهلت نداد و سادات بخشي از برنامه هاي آغاز شده توسط وي را دنبال كرد. اما امضاي قرارداد كمپ ديويد در سال 1979 نقطه پاياني بر فعاليت هاي حساس هسته اي و موشكي مصر بود. مصر به تدريج فعاليت هاي هسته اي خود، در نزديكي اسكندرون را كاهش داد و با ترور سادات و روي كار آمدن حسني مبارك اين روند تشديد شد. با حادثه چرنوبيل مصر فعاليت نيروگاههاي اتمي خود را از ترس بروز مشكل تعطيل كرد. دهه 1980 دهه ركود فعاليت هاي هسته اي مصر بود. اما با بازگشت تدريجي مصوبه جهان عرب و فروپاشي شوروي شرايط منطقه اي دگرگون شد. نخستين بار در سال 1998 بود كه محمد حسني مبارك رئيس جمهور مصر اعلام كرد اين كشور در صورتي كه احساس نياز كند مانعي بر سر راه خود براي ساخت بمب نمي بيند. با مطرح شدن فعاليت هاي هسته اي صلح آميز جمهوري اسلامي ايران افكار عمومي در مصر نيز نسبت به مسأله حساس شد تا جايي كه عاكف، رهبر اخوان المسلمين اظهار داشت مصر براي مقابله با تهديد اتمي اسراييل بايد شروع به ساخت بمب اتمي كند. حتي برخي گروههای مصری از هسته اي شدن ايران حمايت كرده آن را به نفع مصر تفسير كردند،زيرا تقويت ايران باعث تضعيف اسراييل دشمن اصلي مصر(از نظر امنيتي) مي شود. با مطرح شدن برنامه هسته اي ايران، جمال مبارك در سال 2006 اعلام كرد مصر قصد دارد ساخت نيروگاههاي اتمي براي توليد برق را به مناقصه بگذارد. اين در حالي بود كه يك سال قبل آژانس  بين المللي انرژي اتمي در گزارش پادماني خود اعلام كرده بود، مصر طي دهه 1990 و سالهاي اوليه هزاره سوم، برخي فعاليت هاي هسته اي اعلام نشده داشته است. مصر اظهار داشت که اعلام نكردن برخي اقلام به آژانس ناشي از تفسير خاص قاهره از مفاد توافق پادماني بود.در پي اين امر محمد البرادعي مدير كل سابق آژانس بين المللي انرژي اتمي اعلام كرد فعاليت هاي هسته اي مصر جاي نگراني ندارد. در گزارش آژانس آمده بود كه مقداري اورانيوم با درجه غناي بالا در آزمايشگاه شيمي هسته اي در 140 كيلومتري غرب اسكندريه يافت شده و ظاهراً تاريخ فعاليت هاي مرتبط با آن در 1982 و 1984 بوده است. علاوه بر اين مصر خريد برخي مواد چشمه هسته اي را به آژانس گزارش نداده بود.

اهداف مصر

تلاش مصر براي احياي برنامه هسته اي خود متأثر از چند عامل است:

1)تهديد دايمي اسراييل، 2) فعاليت هاي هسته اي ايران، 3) رابطه با آمريكا، 4) مسايل داخلي.

 اسراييل از زمان تأسيس يك تهديد امنيتي جدي براي مصر بود و به نوعي اصلي ترين مانع تبديل شدن مصر به يك قدرت منطقه اي در مشرق عربي محسوب مي شود. روابط مصر با اسراييل در سه دهة گذشته از يك رابطه يا بهتر بگوييم صلح سرد فراتر نرفته است، زيرا مصر به خاطر ضعف اقتصادي و نظامي ناگزير از پذيرش پيمان كمپ ديويد شد. بگذريم از اينكه جامعه مصر هيچ گاه در 30 سال گذشته خود را در صلح با اسراييل احساس نکرده است. چه در زمان ناصر و چه درحال حاضر، ایجاد موازنه با اسرائیل اولويت يك امنيتي مصر بوده است. اما تفاوت شرايط كنوني با گذشته در اين است كه مصر سالانه حدود 2 ميليارد دلار كمك نقدي و غيرنقدي از آمريكا مي گيرد و سياست استراتژيك آمريكا كنترل توان نظامي مصر و جلوگيري از برتري استراتژيك آن بر اسراييل مي باشد. مطرح شدن برنامه هسته اي ايران و موفقيت هاي آن در اين زمينه، مصر و نخبگان نظامي – تجاري آن را در شرايط سختي قرار داده است. اسراييل رقيب و شايد بتوان گفت دشمن استراتژيك مصر مي باشد. اما مصري ها، ايران را رقيب جدي خود در جهان عرب و مخصوصاً مشرق عربي مي دانند و از اين نظر قدرتمندتر شدن ايران مطلوب مصر نيست. آن هم در حالي كه نخبگان نوظهور تجاري –سياسي اميد دارند مصر بعد از رفع برخي مشكلات جدي اقتصادي به صحنه خاورميانه و جهان عرب برگشته و رهبري خود را اعاده كند. مصري ها از آن بيم دارند كه معادلات آينده منطقه را رقابت استراتژيك ايران و اسراييل شكل دهد و سياست خارجي جديد تركيه نيز اسباب نگراني آنها را فراهم كرده است.به تعبيري از نظر مصري ها جهان عرب در حال كنار گذاشته شدن تدريجي از صحنه معادلات منطقه اي است. زماني مسأله مذاكرات اعراب – اسراييل تا حد زيادي در انحصار مصر بود، اما امروزه ايران و حتي تركيه در آن نقش ايفا مي كنند. از سوی دیگر فروپاشي صدام و ارتش قدرتمند آن موازنه قوا را به نفع ايران تغيير داده و عربستان هم توان ايجاد موازنه با ايران را ندارد و موفقيت هاي هسته اي ايران نشانه اي از آرايش سياسي منطقه در سالهاي پيش رو است ، آرايشي كه مصر در صورت ادامه روش هاي گذشته جايگاه چنداني در آن ندارد. اما احساس رقابت با اسراييل و ايران موضوع جديدي در مصر نيست. مشكلات اقتصادي به اين كشور اجازه نداده در حد و توان دهه 1960 در منطقه ايفاي نقش كند، ضمن اينكه رابطه با آمريكا به مثابه ترمزي در برخي سياست هاي مستقل مصر عمل مي كند. احتياط در اعلام راه اندازي رآكتورهاي هسته اي ريشه در همين امر دارد. مصر نمي خواهد آمريكا و اسراييل را تحريك كند، زيرا در مقابل آنها آسيب پذير است. بدون نظر مثبت يا حداقل سكوت آمريكا پروژة هسته اي مصر توفيق چنداني نخواهند داشت.

عامل چهارم مسايل داخلي است. واقعيت آن است كه حكومت مبارك بسياري از مخالفان را حاشيه نشين و حتي سركوب كرده است. در چنين شرايطي مخالفت با اسراييل و آمريكا از سوي مخالفان مبارك نوعي مخالفت غير مستقيم با وي محسوب مي شود. موضوع هسته اي هم از این مسئله استثنا نيست. مخالفان مبارك معتقدند که وی از ترس آمريكا و اسراييل برنامه هسته اي مصر را آغاز نمي كند. آنها معتقدند در مقابل اسراييل، مصر بايد مجهز به بمب اتمی براي دفاع از خود باشد. اما دولت مبارك با مشكل تأمين منابع مالي هم روبروست و به خاطر همين امر برگزاري مناقصه تاكنون به تأخير افتاده است. تجربه نشان مي دهد كشورهاي پيشرفته هسته اي به همين راحتي فناوري رآكتور هسته اي را در اختيار سايرين قرار نمي دهند. تجربه ساخت رآكتور توسط آلماني ها در آرژانتين و روسها در ايران نشان مي دهد تا نهايي شدن پروژه ها، كارفرمايان پولهاي اضافي زيادي مي خواهند و مصر توان پرداخت چنين پولي را ندارد. آنچه گفته شد خوش بيني ما را در مورد محقق شدن برنامه مصر براي ساخت 4 نيروگاه هسته اي تا 11 سال بعد يعني سال 2020 و حتي سال 2025 تا حدي كاهش مي دهد آن هم در حالي كه برآورد اوليه قيمت تمام شده 4 ميليارد دلار مي باشد كه در يك ارزيابي واقع بينانه بايد آن را دو برابر حساب كرد.

نتيجه گيري

مصر و نخبگان حاكم به اين نتيجه رسيده اند که  براي حفظ موقعيت منطقه اي خود در آينده نيازمند احياي فعاليت هاي هسته اي گذشته خود، با توجه به تحولات چند سال گذشته در منطقه مي باشند. اما رابطه نزديك با آمريكا و دريافت كمك هاي مالي ساليانه از آن در كنار تهديدات اسراييل و نيز كمبود منابع مالي سه مانع عمده بر سر راه احياي برنامه هسته اي مصر مي باشند، كه در پي حادثه چرنوبيل تعطيل شده است.