بازار جهانی نفت بعد از شهادت سردار سلیمانی

       در آخرین روزهای سال 2019 ، تحلیلگران و ناظران مهمترین عوامل سیاسی  موثر در بازارهای نفت و نوسان قیمتها را بررسی کرده و آن را شامل افزایش تنش های ژئوپلیتیکی در خاورمیانه، انتخابات امریکا، جنگ تجاری بین امریکا و چین، کند شدن رشد اقتصادی جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه، گذار از انرژی های فسیلی در نتیجه افزایش دغدغه های زیست محیطی و در نهایت بحران بدهی ها در بخش شیل های نفتی امریکا معرفی کردند. هرچند همه تا حدودی احتمال افزایش تنش در منطقه خلیج فارس را مطرح کردند اما هیچ کس ضریبی برای حماقت در نظر نگرفت. هیچ کس تصور نمی کرد که ترامپ دست به ترور یکی از بزرگترین سرداران نظامی ایران، سپهبد قاسم سلیمانی بزند. این اقدام در اولین روزهای سال نو میلادی طوفانی در جهان بر پا کرد. طوفانی که نقطه پایان آن معلوم نیست و امنیت بازارهای انرژی و اقتصاد جهان را در هاله ای از ابهام فرو برده است.

       حمله به یک مقام رسمی نظامی یک کشور در فرودگاه بین المللی کشور ثالت در شرایط غیر جنگی از منظر حقوق بین الملل محکوم است.  ترامپ که در آستانه انتخابات بعدی امریکا قرار دارد با این اقدام خلاف قانون و عرف بین الملل دست به قمار بزرگی زده است. به ویژه پس از آنکه اعلام کرد در صورت اقدام تلافی جویانه ایران «اماکن فرهنگی این کشور را  به تسلیحات زیبا و جدید هدف قرار می دهد» حیرت جهانیان حتی هم پیمانان جمهوری خواه خود در کنگره را نیز در پی داشت. خشم ایرانیان و مردم منطقه نیز پس از ترور سردار سلیمانی برانگیخت و این اقدام وی ناخواسته باعث تقویت همبستگی و همدلی در بین ایرانیان و گروه های هم پیمان ایران در منطقه شد. به نظر می رسد ترامپ هنوز شناخت درستی از جوامع خاورمیانه و به ویژه جامعه ایرانی ندارد.

تعدادی از تحلیلگران فضای امروز را با فضای قبل از جنگ جهانی اول مقایسه کرده اند و بر این باورند که این اقدام ترامپ در صورت فعال نشدن دیپلماسی برای یافتن راه حل مسالمت آمیز با نتیجه برد-برد و منصفانه در این منازعه می تواند آغاز گر جنگ ویرانگر دیگری مثل جنگ جهانی اول اما این بار در منطقه خلیج فارس شود و کل منطقه را به ویرانی بکشاند و اقتصاد جهان را به سوی رکودی عمیق پیش ببرد.  جنگ جهانی اول در پی ترور آرشیدوک فرانتس فردیناند ولیعهد امپراتوری اتریش - مجارستان در ۲۸ ژوئن ۱۹۱۴ توسط ملی‌گرای هجده ساله صرب، گاوریلو پرنسیپ، در سارایوو بوسنی به وقوع پیوست. گروهی نیز دیدگاه خوشبینانه تری دارند و بر این باورند که باوجود افزایش شدت تنش ها در نهایت تقابل نظامی صورت نمی گیرد چون منافع هیچ بازیگری در جنگ تامین نمی شود.

        با انتشار خبر ترور سردار سلیمانی بازارهای آسیا به دلیل افزایش نگرانی های ژئوپلیتیکی در منطقه خلیج فارس واکنش نشان داد. هرچند تعدادی از تحلیلگران بر این باورند که این تاثیرگذاری کوتاه مدت خواهد بود اما هیچ کس نمی تواند آینده تنش بین ایران و امریکا را  پیش بینی کند و نوسانات روزهای اخیر تحت تاثیر جو روانی ناشی از تنش های  ژئوپلیتیکی بوده است. بازارهای سهام ژاپن در اولین روز معاملات خود با سقوطی سنگین مواجه شدند. شاخص نیکی ۱.۹۸ درصد از ارزش خود را از دست داد و شاخص تاپیکس هم ۱.۳۹ درصد سقوط کرد. در جنوب آسیا کوسپی کره‌جنوبی ۰.۹۸ درصد پایین آمد. هانگ‌سنگ هنگ‌کنگ ۱.۱ درصد سقوط کرد و کامپوزیت شانگهای تقریباً بدون تغییر باقی ماند. شاخص سهام تداول عربستان حدود ۲ درصد سقوط کرد و به پایین‌تر از ۸۲۳۰ واحد رسید.

سهام آرامکو هم به پایین‌ترین قیمت از زمان عرضه اولیه سهام خود رسید و در ۳۴.۵۵ ریال معامله شد. بازارهای سهام دوبی بیش از ۳ درصد سقوط کردند، در حالی که شاخص بورس قطر ۲.۱ درصد از ارزش خود را از دست داد. شاخص سهام برتر کویت ۴ درصد سقوط کرد. شاخص کل سهام مصر هم حدود ۲.۵ درصد از ارزش خود را از دست داد. بازار آمریکا نیز از این روند نزولی مستثنی نبود. در وال استریت، همه شاخص‌ها روند نزولی داشتند. شاخص "داوجونز ایدانستریال اوریج" با ۰.۸۱ درصد ریزش نسبت به روز قبل و در سطح ۲۸ هزار و ۶۳۴.۸۸ واحد بسته شد. شاخص "اس اند پی ۵۰۰" با ۰.۷۱ درصد کاهش تا سطح ۳۲۳۴.۸۵ واحدی پایین رفت و دیگر شاخص مهم بورسی آمریکا یعنی " نزدک کامپوزیت" با ریزش ۰.۷۹ درصدی در سطح ۹۰۲۰.۷۷ واحدی بسته شد.

       قیمت های نفت نیز تحت تاثیر افزایش تنش های ژئوپلیتیکی در منطقه خلیج فارس افزایش یافت. روز دوشنبه 6 ژانویه 2020 قیمت های نفت از مرز 70 دلار عبور کرد. تحلیلگران بر این باورند که این اقدام ترامپ می تواند به آغاز دور جدیدی از تنش های منطقه ای در خلیج فارس منجر شود و ریسک قابل توجهی را نه تنها برای منافع امریکا در منطقه ایجاد کند بلکه تهدید های بیشتری را متوجه زیرساختهای انرژی این منطقه کند.  حال باید دید یا بازار نفت می تواند شوک عرضه دیگری را تحمل کند. واقعیت این ست که با توجه به اینکه معادلات بازارهای نفت نسبت به آنچه که در دهه هفتاد و هشتاد ترجیه شده تفاوت چشمگیری داشته است حتی نسبت به ده سال گذشته نیز تغییرات گسترده ای را شاهد بوده است.  افزایش تولید شیل های نفتی و کاهش وابستگی امریکا به واردات نفت از خلیج فارس و در نهایت تغییر سیاست ژئوپلیتیکی و امنیتی امریکا در این منطقه، افزایش دغدغه های زیست محیطی و توسعه تولید انرژی های جایگزین و  تغیر جغرافیای تقاضا به سمت جنوب شرق آسیا معادلات جدیدی را به وجود آورده است. در صورت افزایش تنش و برخورد نظامی در خلیج فارس احتمالا قیمت های نفت با نوسانات بالایی مواجه خواهد بود هرچند احتمالا شدت آن نسبت به شوک های نفتی قبلی کمتر خواهد بود.

       در ماه گذشته میلادی اوپک حدود 30 میلیون بشکه نفت خام تولید کرده است که کمی بیش از یک سوم تولید نفت جهان است. براساس داده‌هایی که اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) منتشر کرده، تا پایان سال 2019 روزانه به‌طور میانگین 21 میلیون بشکه نفت‌خام از منطقه خلیج‌فارس و تنگه‌هرمز به کشورهای مختلف جهان صادر شده است. طبق این داده‌ها، این میزان نفت‌خام صادرشده معادل حدود 21 درصد کل مصرف جهانی نفت‌خام جهان است. بیشتر این میزان تولید به مصرف کنندگان اروپایی و به ویژه آسیایی ارسال شده است. داده های اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA)نشان می دهد مقصد بیش از 80 درصد کل نفت‌خام و میعانات صادراتی از طریق تنگه‌هرمز، کشورهای آسیایی هستند . چین با سهم 19 درصد، هند با سهم 16 درصد، کره‌جنوبی با سهم 13 درصد و ژاپن با سهم 15 درصد به‌ترتیب بیشترین سهم را بین کشورهای آسیایی از نفت منطقه خلیج‌فارس دارند و درمجموع این کشورها 63 درصد نفت منطقه خلیج‌فارس را وارد می کنند. هر گونه تنش در منطقه خلیج فارس چه در زیرساختهای انرژی و چه در انتقال آن از تنگه هرمز برای اقتصاد این کشورها ویرانگر خواهد بود. در ماه گذشته میلادی فقط حدود 34 میلیون بشکه نفت از عربستان، عراق و کویت از طریق خلیج فارس به بنادر آمریکا ارسال شد. افزایش تولید شیل های نفتی درامریکا باعث کاهش وابستگی این کشور به نفت خاور میانه شده است و شاید همین یکی از دلائل مهم سیاست های جنگ افروزانه ترامپ  در منطقه است.

      اداره اطلاعات انرژی آمریکا  در آخرین گزارش خوداعلام کرد که تولید روزانه نفت امریکا، از ۱۲ میلیون و ۴۸۰ هزار بشکه در سپتامبر ۲۰۱۹ به روزانه ۱۲ میلیون و ۶۶۰ هزار بشکه در اکتبر سال گذشته میلادی رسید. برخی از منابع هم پیش بینی کرده اند تولید امریکا در ماه دسامبر از مرز 13 میلیون بشکه گذشته است. این میزان تولید وابستگی امریکا به واردات نفت را کاهش داده اما نکته قابل تامل در این بین اینست که بازارهای نفت ماهیت جهانی دارد و نوسان قیمت های نفت همه کشورهای جهان را متاثر می کند و امریکا از آن مستثنی نیست و افزایش قیمت بنزین در آمریکا آثار منفی در دیدگاه رای دهندگان امریکایی دارد. گاردین در مطلبی به نقل از اقتصاددانان نوشت که قیمت‌های بالاتر نفت باعث افزایش مالیات‌ بر مصرف‌کنندگان نفت و تورم شدید برای تولیدکنندگان می‌شود. "یان شفردسون"، اقتصاددان، می‌گوید: "مصرف‌کنندگان نفت جهان روزانه ۱۰۰ میلیون بشکه نفت مصرف می‌کنند و هر ۵ دلار افزایش در قیمت نفت، معادل سالانه ۱۸۳ میلیارد دلار مالیات یا ۰.۱ درصد از کل اقتصاد جهانی است." این اقتصاددان تاکید می‌کند: «اگر ایران اقدامی شدیدتر از آنچه انتظار داریم انجام دهد، یک خطر واقعی برای اقتصاد جهان خواهد بود.»

        موضوع مهم دیگری که در این بین وجود دارد کمبود ظرفیت مازاد تولید نفت در جهان است. ظرفیت مازاد تولید از این لحاظ حائز اهمیت است که در صورت هر گونه اختلال در عرضه نفت می تواند مورد استفاده قرار گرفته و تقاضای مصرف کنندگان را تامین کند. بر اساس برآورد آژانس بین المللی انرژی ظرفیت مازاد تولید اوپک 12/3 میلیون بشکه در روز است که دو سوم آن متعلق به عربستان سعودی می باشد این ظرفیت می تواند در مدت 3 ماه وارد بازار شود. اما اگر بازار نیازمند آن باشد که این ظرفیت مازاد در مدت 30 روز وارد بازار شود در آن صورت اوپک  فقط 5/1 میلیون بشکه در روز ظرفیت مازاد تولید دارد. بررسی های پلاتس نشان می دهد که ظرفیت مازاد تولید جهان در مجموع 3/2 میلیون بشکه در روز است که 5/1 میلیون بشکه در روز آن متعلق به عربستان سعودی است. در صورت بالاگرفتن تنش ها و برخورد نظامیُپر کردن جای خالی نفت خلیج فارس یا بخشی از آن با توجه به ظرفیت محدود ظرفیت ذخیره سازی های استراتژیک کشورهای مصرف کننده در حال توسعه جنوب و جنوب شرق آسیا چالش بزرگی برای بازارهای نفت است و افزایش تولید شیل های نفتی امریکا با توجه به ظرفیت محدود صادرتی این کشور در این زمینه نمی تواند کمک چندانی کند.

      درمورد بازارهای ال ان جی نیز شرایط مشابهی حاکم است. سال 2019 قطر 22 درصد ال ان جی جهان را تامین کرده و کشتی های مخصوص حمل ال ان جی محموله های مشتریان بیشتر آسیایی خود را از طریق تنگه هرمز به مقصد رسانده اند. قطر سال گذشته میلادی 76 میلیون تن از مجموع 348 میلیون تن عرضه ال ان جی جهان را بر عهده داشته است. البته خط لوله دلفین نیز 57 میلیون متر مکعب در روز گاز قطر را به امارات منتقل می کند. هرچند کارشناسان بر این باورند که احتمال گسترش دامنه تنش ها به زیرساخت های انرژی منطقه کم است اما حتی جو روانی ناشی از افزایش تنش های ژئوپلیتیکی در منطقه استراتژیک خلیج فارس به عنوان مهمترین و مرکز تامین انرژی جهان بر معادلات اقتصادی جهان تاثیر می گذارد.

     ترور سردار سلیمانی معادلات و آرایش نیروها در خلیج فارس را  تغییر داده و توازن قوا را بازتعریف می کند. خاورمیانه بعد از سردار به هیچ وجه شبیه خاورمیانه با سردار نخواهد بود. واقعیت این ست که ترامپ به علت عدم درک واقع بینانه از مناسبات بین بازیگران منطقه ای و جهانی از بحران دستاورد سیاست خارجه رنج می برد و در آستانه انتخابات ریاست جمهوری و طرح استیضاح از سوی نمایندگان دموکرات در پی یک موفقیت در سیاست خارجه خود بود و ترور سردار سلیمانی را با همین هدف انجام داد. با توجه به موضع گیری های انجام شده توسط سیاستمداران و مقامات دیگر کشورهای جهان و حتی در داخل امریکا به سختی می توان آینده ترامپ در امریکا و پیامدهای ترور سردار سلیمانی را در منطقه و جهان پیش بینی کرد. اما آنچه که مسلم است افزایش تنش در خلیج فارس اقتصاد جهان و ثبات در بازارهای انرژی را تهدید می کند  و چالش جدی را برای امنیت انرژی جهان به وجود می آورد.