ارزیابی "ابتکار صلح هرمز"

نگرانی از افزایش تنش، بی ثباتی و منازعه احتمالی که عمدتا بر محور امنیت انرژی قرار دارد، همه کشورها را به ضرورت ایجاد یک طرح امنیت دسته جمعی در منطقه خلیج فارس متمایل کرده است. بر این مبنا، حسن روحانی رئیس جمهوری ایران هم در اواخر سپتامبر 2019 طرح «ابتکار صلح هرمز» را در مجمع عمومی سازمان ملل متحد مطرح کرده و محمد جواد ظریف وزیر امورخارجه در طی چند مقاله و مصاحبه در مورد دامنه و اهداف این طرح توضیح داد. هدف اصلی ارائه چنین طرحی در حال حاضر تاکید بر این نکته است که ایران نیز همانند دیگران از افزایش تنش در منطقه نگران بوده و در تلاش برای سازگار کردن منافع ژئوپلتیک منطقه ای و بین المللی است.

یک نگاه دقیق به ویژگی های «ابتکار صلح هرمز» نشان می دهد که این طرح می تواند شروع خوبی برای کاهش تنش های جاری باشد. نخست، این طرح «موضوع - محور» است. برخلاف طرح های امنیتی سنتی که متمرکز بر «ائتلاف های دولتی» برای ایجاد توازن قوا در منطقه بوده و می توانند به رقابت فزاینده تسلیحاتی منجر شوند، این طرح بر «ائتلاف های موضوعی» مبتنی بر تعهدات مشترک تمرکز دارد. همانگونه که وزیر خارجه ایران توضیح می دهد، موضوعاتی همچون احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورها، آسیب ناپذیری مرزهای بین المللی، حل مسالمت آمیز اختلافات، عدم استفاده از زور، امنیت انرژی، آزادی کشتیرانی، کنترل تسلیحات، اقدامات امنیت ساز، تاسیس یک منطقه عاری از تسلیحات کشتار جمعی و غیره می توانند بر بی اعتمادی موجود، تلخی ها، و منازعه غلبه یابند. برای شروع می توان یک پیمان عدم مداخله و عدم تعرض در بین جوامع منطقه هرمز امضا کرد و با مکانیسم هایی همچون برقراری خط تلفن اضطراری، سیستم هشدار اولیه و تبادل داده ها و اطلاعات برای مبارزه با تجارت مواد مخدر، تروریسم و قاچاق انسانی را عملیاتی کرد که تهدیدات مشترک برای جامعه بین المللی هستند.

دوم، این طرح به امنیت «درون زا» در منطقه توجه می کند. یعنی معتقد است که راه عبور و دستیابی به امنیت دسته جمعی ابتدائا از طریق تقویت سیستم های پایدار و مستقل ملی کشورها در ابعاد مختلف سیاسی-امنیتی و اقتصادی می گذرد. به عبارت دیگر، هر کشوری سهم خود از اصلاحات امنیت داخلی را ایفا می کند که این خود منجر به انباشت تلاش های امنیتی و هماهنگی های گسترده تر بین کشورها برای حرکت به سمت یک سیستم امنیت دسته جمعی منطقه ای درمرحله بعدی می شود. در اینجا، بازیگران بین المللی، به منظور دستیابی به ثبات پایدار، باید به تقویت سیستم های ملی کمک کنند تا اینکه هر کشوری سهم خود از حفظ امنیت را ایفا کند. اما این امر خود نیاز به شکل گیری اجماع سیاسی در سیاست داخلی کشورها نسبت به منفعت احتمالی ورود به یک سیستم امنیت دسته جمعی برای تامین منافع ژئوپلتیک کشورها دارد. بر این مبنا، ظریف پیشنهاد «برگزاری ملاقات بین متخصصان، اندیشکده ها، بخش های خصوصی، مقامات رسمی، وزرا و روسای دولت ها برای کنکاش در مورد اهداف مشترک را می دهد.» هدف اصلی این پیشنهاد ایجاد یک فهم مشترک از ریشه تهدیدات و چگونگی مقابله با آنها است. در همین راستا، وزیر خارجه دستور داده تا کنفرانس های سنتی و با سابقه «خلیج فارس» بار دیگر در تهران به شکل فعال تر برگزار شوند.

سومین مولفه اصلی این طرح «فراگیر بودن» آن است. استراتژی سنتی ایران در خلیج فارس و تنگه هرمز مبتنی بر خروج نیروهای خارجی و تکیه بر امنیت محلی با مشارکت کشورهای ساحلی مانند عراق، عربستان سعودی، کویت، عمان، امارات متحده عربی و بحرین بوده است. اما در روند زمان و به منظور سازگاری با محیط پویای ژئوپلتیک منطقه ای و به ویژه موضوع امنیت انرژی بین المللی، ایران بتدریج این واقعیت را می پذیرد که سایر بازیگران بین المللی همچون روسیه، هند، چین، ژاپن، ترکیه و غیره و البته آمریکا و اروپا هم دارای منافع در منطقه هستند و به نوعی باید در امنیت منطقه ای «مشارکت ثانویه» داشته باشند. غیر از آمریکا که همچنان به کارآمدی سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران از طریق ایجاد ائتلاف های قدرت-محور با کمک متحدین منطقه ای اش همانند عربستان سعودی و رژیم اسرائیل امیدوار است، همه کشورهای فوق با نگاهی موضوع-محور که در بالا به آنها اشاره شد به تشکیل سیستم امنیت جمعی در منطقه تمایل دارند. بر این مبنا، وزیر خارجه ایران و سایر مقامات ایرانی از جمله علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی ایران تاکید می کنند که ایران هیچگونه «پیش شرطی» برای شکل گیری چنین ائتلاف دسته جمعی ندارد و مکانیسم اجرای این طرح می تواند ابعاد منطقه ای و فرامنطقه ای را شامل شود. در واقع، تعریف نقش کلیدی برای سازمان ملل متحد به منظور حفظ منافع جامعه بین المللی است که خود شامل کشورهای عضو این سازمان می شود.

اما فراتر از ملاحظات فوق، بسیاری از تحلیل گران سیاسی معتقدند که ورود سریع به همکاری های امنیت دسته جمعی منطقه ای در شرایط جاری کمی خوشبینانه است. چون مواضع کشورها در ورود به چنین ابتکارهای سیاسی-امنیتی بیشتر بستگی به برداشت های متفاوت آنها از ریشه های ناامنی، چگونگی دفع تهدیدات و مهمتر از همه روش های تامین منافع ژئوپلتیک با توجه به ظرفیت ها، منابع موجود و محدودیتهای استراتژیک آنها دارد.

اکنون سه جریان سیاسی-امنیتی متفاوت در منطقه خلیج فارس وجود دارند: نخست، جریان ایران با نیروهای طرفدارش در منطقه است. واکنش سنتی رژیم های عربی محافظه کار حوزه خلیج فارس به «ابتکار صلح هرمز» بدبینانه و یا نگاه توام با احتیاط بوده و اینکه چنین طرحی ریشه در نگاه به اصطلاح هژمونیک ایران نسبت به تحولات منطقه دارد و این به ضرر آنهاست. از نظر آنها، ایران سعی دارد با تقویت چندجانبه گرایی منطقه ای و شامل کردن بازیگران دیگر همانند روسیه و چین، حضور مسلط و سنتی آمریکا در منطقه را که سال ها تکیه گاه امنیتی آنها بوده تضعیف کند. همزمان محوریت ایران در این طرح بر قدرت استراتژیک ایران در روابط با قدرت های خارجی می افزاید و این امر در بلند مدت به ضرر مشروعیت نقش رژیم های عربی منطقه، به ویژه از جنبه مشروعیت سیاست داخلی است. این کشورها همچنین بحث می کنند که نگرانی اصلی آنها نه صرفا از توانمندی های متعارف نظامی ایران و یا احتمال یک درگیری مستقیم نظامی با این کشور، بلکه از ظرفیت های غیرمتعارف و قدرت فزاینده ایران در شبکه سازی با نیروهای محلی متحد خود است که ظرفیت مقاومت آنها را در برابر طرح های حکمرانی رژیم های منطقه افزایش می دهد.

دوم، جریان سعودی و دوستان آن شامل آمریکا، بعضی کشورهای اروپایی و رژیم های عربی همچون امارات متحده عربی و بحرین است، که بطور آشکار خواهان مهار قدرت ایران و همدستی با آمریکا برای تضعیف اقتصادی و سیاسی ایران هستند. البته مواضع ضد ایرانی امارات در ماههای اخیر فروکش کرده و این کشور تلاش می کند تا راههای گفتگو با ایران برای حل مشکلات جاری را بیازماید. سایر کشورهای ساحلی خلیج فارس همانند کویت، عمان و قطر مواضع ملایم تری نسبت به ایران دارند و در هر شرایطی خواهان مشارکت ایران در مسائل امنیتی منطقه هستند. اما بنظرم آنها هم برای حفظ هویت و وحدت عربی و مشروعیت رژیم های خود در سیاست داخلی، در نهایت به جریان سعودی در هرگونه سیستم امنیتی منطقه ای تمایل می یابند.

اکنون یک بحث انتقادی در داخل ایران این است که در شرایط وجود تحریم های اقتصادی آمریکا و تداوم همراهی این رژیم ها با آنها، آیا تلاش های ایران برای برقراری روابط نزدیکتر با این رژیم ها و به تبع کاهش تنش ها از ظرفیت ها و اهرم های نفوذ ایران در منطقه نمی کاهد. در روند تاریخ، خلیج فارس همواره یک «سرمایه سیاسی» با ارزش فوق العاده استراتژیک برای ایران بوده است. باید توجه داشت که افزایش قدرت ایران در حوزۀ خلیج فارس و تنگه هرمز یک جبر تاریخی و یک اهرم نفوذ برای کشور است. ایران در طول قرن ها قدرت مسلط در منطقه بود. امروزه تقویت بنیه نظامی و حضور فعال ایران تنها به منظور دفع تهدیدات خارجی یا حضور نیروهای آمریکایی در خلیج فارس نیست، بلکه بیشتر در جهت تقویت جایگاه طبیعی خود در این عرصه مهم دریایی است.

جریان سوم، کشورهایی با منافع «متغیر» مثل روسیه، چین، ترکیه و هند هستند که سعی می کنند منافع اشان را بر مبنای تحولات جاری در منطقه سازگار کنند. این کشورها اکنون محیط متحول منطقه ای را برای متعادل کردن منافع ژئوپلتیک خود مناسب می بینند. به عنوان مثال، روسیه از سیاست فعلی دونالد ترامپ که حضور آمریکا در منطقه را به نفع منافع آمریکا نمی داند و یا محدودیت های استراتژیک آمریکا در منطقه پس از ورود به چندین جنگ ناموفق منطقه ای، بیشترین منفعت را برده و به دنبال تاثیرگذاری بر روندهای سیاسی-امنیتی منطقه به نفع منافع ژئوپلتیک خود است. بر این مبنا، روسیه طرح «امنیت دسته جمعی» خود را مطرح کرده که هدفش بیشتر تاسیس یک سازمان امنیت منطقه ای با تاثیرات فرامنطقه ای در بلند مدت است. چین، هند و ترکیه نیز به همین منوال سعی دارند منافع ژئوپلتیک خود را با دو جریان اصلی منطقه، یعنی ایران و عربستان، به نوعی سازگار و متعادل کنند. البته هریک از این کشورها دیدگاه ویژه خود را نسبت به مسائل منطقه ای دارند. اما با توجه به ظرفیت ها، منابع موجود و محدودیت های استراتژیک خود نمی توانند و نمی خواهند وارد ائتلاف های معنا دار شوند که می تواند به ضرر طرف سوم باشد.

علی رغم تمامی محدودیت های موجود، از نظر این نویسنده طرح «ابتکار صلح هرمز» یک نقطه عطف و فرصتی برای شروع یک حرکت دسته جمعی در محیط بهم پیوسته امنیتی حوزه خلیج فارس است که می تواند در روند ملاقات ها و تعاملات چندجانبه با منافع منطقه ای و فرامنطقه ای تعدیل و سازگار شود. با این وجود و در این راستا، دو اقدام مهم برای شروع اعتمادسازی لازم است: نخست، جریان اصلی در کشورهای محافظه کار عربی باید همراهی با سیاست تحریم های آمریکا علیه ایران را متوقف کنند. در مقابل، ایران می تواند فعالیت های نیروهای متحد خود در منطقه را به نفع امنیت جمعی منطقه ای قاعده مند کند. همانگونه که علی لاریجانی می گوید، «ایران می تواند به انصارالله و سایر گروهها پیشنهاد [توصیه] کند که آتش بس را پذیرفته و وارد روند سیاسی شوند.»

نهایتا اینکه موفقیت هرگونه طرح سیستم امنیت دسته جمعی در خلیج فارس مستلزم خروج از «سازه فکری» غرب-محور جاری است که عمدتا از اواخر قرن پانزدهم با ورود پرتغالی ها به سواحل هند به منطقه آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد. کشورهای غربی مسیر زمینی تجارت جاده ابریشم را به مسیر دریایی تغییر دادند و این خود یک نقطه عطف برای نظام سیاسی-امنیتی و اقتصادی خلیج فارس شد. سال ها بعد، کشف نفت و مسئله امنیت انرژی و وابستگی متقابل تبادل کالا و تکنولوژی بین غرب و کشورهای نفت خیز منطقه سبب شده تا کشورهای غربی بر روی مسائل منطقه ای ادعای مشارکت اولیه داشته بر محور اولویت منافع خود داشته باشند. این سازه فکری باید تغییر کند. هدف طرح «ابتکار صلح هرمز» ایجاد تعادل در نقش سنتی در قالب یک نظم چندجانبه است که ابتدائا مورد قبول کشورهای منطقه باشد.

منبع: لوبلاگ