توسعه تکنولوژی شیل های نفتی امریکا و امنیت انرژی بین الملل

در میان اخبار مربوط به حمله به دو نفت کش عربستان در بندر فجیره و یا حمله پهپادهای حوثی ها به خط لوله انتقال نفت عربستان به دریای سرخ و پیش بینی ها و تحلیل هایی که در مورد بالا گرفتن احتمال تنش بین ایران وامریکا در منطقه خلیج فارس و افزایش و تاثیر آن بر قیمت های نفت گزارشی قابل تامل منتشر شده که کمتر به آن توجه شده است. ریستاد انرژی (مرکز تخصصی انرژی نروژ) که یکی از مراکز مهم در زمینه مطالعات نفت و انرژی است گزارشی را در مورد هزینه تولید نفت منتشر کرد. در این گزارش تاکید شده  نفت شیل آمریکا که دو سال پیش دومین نفت گران جهان بود، اکنون به دومین منبع نفتی ارزان جهان تبدیل شده است و پس از میادین نفتی فلات قاره خاورمیانه قرار دارد. این بدان مفهوم است تولید نفت امریکا حتی در شرایط قیمت های پایین تر سود آور بوده و دوام خواهد داشت. به عبارت دیگر، قیمت های بالاتر تولید نفت پاشنه آشیل تولید کنندگان امریکایی نفت خام های غیر متعارف نیست که اعضای اوپک بتوانند با کاهش قیمت ها بر اقتصاد آن تاثیر بگذارند.

نکته دیگر و مهم تر این که سرمایه گذاری بر روی توسعه تکنولوژی  با هدف کاهش هزینه تولید تا چه اندازه در صنعت نفت امریکا تاثیر گذار بوده به طوری که بدون آن ذخایر غیر متعارف نفتی نیز تا این حد توسعه پیدا نمی کرد و به ابزار توسعه اقتصادی و سیاست خارجی امریکا تبدیل نمی شد. توسعه شیل های نفتی در امریکا ابعاد مثبت و منفی بر امنیت انرژی بین الملل دارد. وجه مثبت آن افزایش عرضه جهانی نفت و کاهش نگرانی نسبت به پیک نفتی و همچنین استفاده از ذخایر غیر متعارف نفتی است که تا قبل از توسعه تکنولوژی شیل های نفتی هزینه بهره برداری از این منابع گران و غیر اقتصادی بود. وجه منفی آن نیز بهره برداری سیاسی از آن در جهت اهداف ژئوپلیتیکی بر علیه کشورهای تولید کننده عمده نفت است که امنیت انرژی بین الملل را در نهایت تهدید می کند. 

به غیر از این تغییر بزرگ در بعد عرضه، بعد تقاضا نیز شاهد تحول قابل توجهی بوده است. گسترده تر شدن جغرافیای تقاضا به جنوب شرق آسیا و افزایش سرعت رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه ای مثل چین و هند امکان استفاده سیاسی از نفت بر علیه تولید کنندگان عمده نفت را محدود کرده است. از سوی دیگر جدی شدن دغدغه های زیست محیطی، مدیریت تقاضا و بهره وری انرژی را در کانون توجه سیاستمداران به ویژه در اروپا قرار داده است.

 طبق تحقیقات ریستاد انرژی،  هزینه  تولید هر بشکه از نفت شیل آمریکای شمالی طی چهار تا پنج سال گذشته کاهش یافته و حتی زمانی که قیمت نفت چندان بالا نبود، یک منبع رقابتی برای عرضه نفت بوده است. ریستاد انرژی تخمین می زند که قیمت نفت سر به سر تولید هر بشکه نفت شیل در حال حاضر 46 دلار در هر بشکه  می باشد. در 2015، نفت شیل آمریکا با قیمت سربه سر 68 دلار در هر بشکه، دومین منبع گران جهان در منحنی قیمت نفت ریستاد انرژی بود. در 2019، نفت منطقه فلات قاره خاورمیانه ارزان ترین منبع عرضه نفت جهان بود و پس از آن شیل آمریکای شمالی با 49 دلار در هر بشکه قرار داشت. گران ترین منبع عرضه نفت «ماسه نفتی» است، جایی که میانگین قیمت سربه‌سر نفت 83 دلار در هر بشکه است. میانگین قیمت نفت برای حفاری سود ده یک چاه جدید در آمریکا بین 48 تا 54 دلار در هر بشکه است که بستگی به منطقه حفاری دارد.حفاران نیاز به نفت 50 دلاری دارند تا حفاری برایشان سود داشته باشد. میانگین هزینه نفت در میدلند در حوزه پرمین 48 دلار در هر بشکه است که کمترین قیمت در آمریکا و پایین ترین قیمت طی سه سال گذشته است.

تاثیر افزایش تولید نفت و گاز امریکا بر الگوهای اقتصادی این بازارها نیز تاثیر می گذارد. به غیر از افزایش تولید شیل های نفتی که امریکا را به یک صادر کننده تاثیر گذار در بازارهای نفت تبدیل کرده افزایش تولید گاز نیز معادلات گذشته در این بازار را تغییر داده است. انجمن نفت امریکا اعلام کرد قراردادهای انعطاف پذیر ال. ان. جی امریکا به ایجاد بازار تک محموله ای جهانی کمک می کند و الگوهای فاینانس پروژه ها را تغییر می دهد. تا پایان سال جاری امریکا سومین عرضه کننده بزرگ ال. ان. جی بعد از قطر و استرالیا خواهد بود و این می تواند گزینه های متعددی را برای قیمت گذاری و مفاد قراردادی ایجاد کند.

نکته دیگر، از آنجا که امریکا در حال تبدیل شدن به بزرگترین صادر کننده نفت و گاز جهان است هر گونه تهدید بر علیه تولید و صادرات نفت این کشور نیز تاثیرگذاری بیشتری بر بازارهای انرِژی خواهد داشت. به عنوان مثال آغاز طوفان های موسمی آتلانتیک که هر ساله در این کشور اتفاق می افتد می تواند ریسک بزرگتری را برای جریان جهانی نفت ایجاد کند. از زمانی که طوفان هاروی در اوت سال 2017 منطقه هوستون را در نوردید، صادرات نفت و ال. ان. جی امریکا سه برابر شده است. این طوفان آسیب فراوانی را به تاسیسات و بخش حمل و نقل انرژی وارد کرد و در صورت تکرار می تواند این زیان ها بیشتر شده و تاثیر آن از سطح منطقه ای فراتر رود.

افزایش تولید در امریکا به مدد توسعه تکنولوژی پیامدهای منفی سیاسی و ژئوپلیتیکی نیز به همراه داشته  و معادلات اقتصاد سیاسی جهان را بر هم زده و بر امنیت انرژی بین الملل تاثیر می گذارد. دولت ترامپ تا حدودی با اتکای به افزایش تولید نفت و روند رو به رشد آن در امریکا فشار بر روی ایران و ونزوئلا را افزایش داده است، دو کشوری که در زمره بزرگترین دارندگان ذخایر نفت و گاز جهان هستند و نقش مهمی در تامین امنیت انرِژی جهان دارند. هرچند کیفیت نفت خام تولید شده از منابع غیر متعارف در امریکا با نفت خام ترش سنگین و متوسط ایران و ونزوئلا متفاوت است و همین امر مشکلاتی را برای پالایشگران به ویژه در آسیا به همراه دارد، اما تاثیر روانی اختلال در عرضه نفت تولید کنندگان مهم اوپک مثل ایران و ونزوئلا بر قیمت های نفت را محدود کرده است. در اینجا تاثیر سیاسی و ژئوپلیتیکی توسعه تکنولوژی بر روابط بین الملل و امنیت انرژی جهان کاملا مشهود است.

اگر تکنولوژی توسعه شیل های نفتی و کاهش هزینه آن تا این حد نبود شاید تحریم های نفتی بر علیه تولید کنندگان مثل امروز اعمال نمی شد  و بازارهای انرژی نیز حساسیت خود را به اختلال در عرضه تا این حد پایین نمی آوردند. البته توسعه جغرافیای تقاضا به آسیای جنوب شرقی و کشورهای در حال توسعه ای مانند چین و هند که برای اهداف توسعه ای خود نیاز به نفت ارزان تر دارند نقش مهمی ایفا می کند و کارایی اهرم فشار نفت بر علیه کشورهایی مثل ایران و ونزوئلا را تعدیل کرده است. به غیر از روش های رسمی فروش نفت در بازارهای جهانی روش های غیر رسمی هم وجود دارد. فروش نفت در این بازارها به مراتب سخت تر از بازارهای رسمی است، اما با این وجود انجام می شود.

واقعیت این است که ماهیت بازارهای نفت بسیار پیچیده است و متغیر های متعددی در آن نقش دارند ازاین رو تحریم های اقتصادی از سوی یک کشور، حتی قدرت اقتصادی مثل امریکا، حجم صادرات را کاهش می دهد، پیچیدگی آن را بیشتر می کند اما  متوقف نمی کند. به این ترتیب از نظر منطقی برآورد و پیش بینی میزان صادرات نفت کشوری مثل  ایران با توجه به شرایط ژئوپلیتیکی و به طور خاص جغرافیایی ویژه اش بسیار سخت است و در اعداد و ارقامی که از سوی کارشناسان و مراکز آمار نفتی اعلام می شود تردید جدی وجود دارد و اغلب با اهداف سیاسی اعلام می شود.

البته در شرایط فعلی بازارهای نفت عوامل تاثیرگذار دیگری هم مطرح هستند. یکی از این عوامل مهم نیاز دیگر تولید کنندگان عمده نفت از جمله تولید کنندگان اوپک و روسیه به قیمت های بالاتر نفت با هدف پیشبرد برنامه های اقتصادی و یا توسعه اقتصادی است. اغلب کشورها برای ایجاد توازن در بودجه خود به قیمت های نفت بالاتر از 70 دلار نیاز دارند. حتی برای خود امریکا نیز کاهش قیمت های نفت به کمتر از 50 دلار در هر بشکه باعث زیان اقتصادی شرکت های تولید کننده نفت فعال در نفت خام های غیر متعارف می شود. به همین دلیل به نظر نمی رسد حتی با وجود فشار امریکا بر عربستان و هم پیمانان منطقه ای اش در خلیج فارس برای افزایش تولید با هدف جبران نفت خام ایران، قرارداد کاهش عرضه اوپک و غیر اوپک در جلسه بعدی بین طرفهای ذینفع در این قرارداد خاتمه یابد و احتمالا برای مدتی دیگر تمدید می شود به ویژه با توجه به این که میزان ذخیره سازی های نفت بالاتر از متوسط پنج ساله قرار دارد و اعضای اوپک پلاس بر محدود شدن میزان ذخیره سای ها در حد متوسط پنج ساله و ممانعت از افزایش آن تاکید دارند.

از سوی دیگر، احتمال تداوم جنگ تجاری بین امریکا و چین آینده اقتصاد چین و امریکا و همچنین تقاضای جهانی نفت را در ابهام قرار داده است. به باور تحلیلگران بالا گرفتن جنگ تجاری بین امریکا و چین و عدم دستیابی به تفاهم نه تنها بر رشد اقتصادی در این دو کشور تاثیر منفی دارد، بلکه بر اساس گزارش صندوق بین المللی پول رشد اقتصاد جهان را نیز تهدید می کند. کند شدن رشد اقتصادی کاهش تقاضای نفت را در پی خواهد داشت و همین فشار رو به پایینی را بر قیمت های نفت وارد خواهد کرد.

در بعد عرضه هزینه تولید نفت خام های غیر متعارف در امریکا به مدد سرمایه گذاری در توسعه تکنولوژی های نوین کاهش یافته و همین امر از یک طرف افت واردات نفت به این کشور و کاهش وابستگی به نفت خام کشورهای دیگر را موجب شده و از سوی دیگر پیامدهای مثبت و منفی سیاسی و ژئوپلیتیکی متعددی را نیز به همراه داشته است. توسعه جغرافیای تقاضا نیز تا حدودی استفاده سیاسی از اهرم نفت برای فشار بر تولید کنندگان عمده نفت را تعدیل کرده است. هرچند تاثیر منفی تحریم ها بر صنعت نفت و تولید و صادرات آن غیر قابل انکار است و نه تنها امنیت انرژی کشور تحت تحریم و مصرف کنندگان آن را تحت تاثیر قرار می دهد بلکه در نهایت ثبات و توازن بازار نفت را بر هم زده وامنیت انرژی جهان را نیز تهدید می کند. به همین دلیل به نظر می رسد باید برای محدود کردن ابزارهایی مثل تحریم اقتصادی به ویژه در مورد کالای استراتژیکی مثل نفت اجماع جهانی صورت گیرد. چون پیامد های منفی آن از سطح کشور مورد تحریم فراتر رفته و ابعاد جهانی را در بر می گیرد.

مریم پاشنگ، پژوهشگر ارشد و مدیر گروه امنیت انرژی