نقد و بررسی کتاب "مناطق حیاتی خاورمیانه"

انجمن علوم سیاسی ایران در ادامه‌ سلسله جلسات نقد و بررسی کتاب خود؛ با همکاری مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در نشستی کتاب «مناطق حیاتی خاورمیانه» را با حضور دکتر حمید احمدی عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران؛ دکتر کیهان برزگر مدیر پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و مدیر گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل واحد علوم و تحقیقات، دکتر حسین ربیعی عضو هیئت علمی گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی، دکتر شهروز شریعتی دبیر کمیته سیاست خارجی انجمن علوم سیاسی ایران وعضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و دکتر قدیر نصری نویسنده کتاب و دبیر کمیته دانشجویی انجمن علوم سیاسی ایران وعضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی برگزار کرد.

کیهان برزگر: کتاب ترکیبى از تمركز بر ثقل جغرافیایی و انگاره هاى ارزشى است. 

پس از مقدمه کوتاه مدیر نشست، دکتر کیهان برزگر، رئیس پژوهشكده مطالعات استراتژيك خاورمیانه با بیان این نکته که در نقد لازم نیست تا نگاهمان مبتنى بر كشف همه جزئيات باشد، تأکید کرد: بایستی یک نگاه کل گرایانه به هر اثر داشت، چون هر كار پژوهشى جدى حاصل زحمات نويسنده است و بطور وجودى ارزشمند است. در ادامه وی از جمله مزایای کتاب را تركيبى از تمركز بر اهميت «ثقل جغرافیایی» و «انگاره هاى ارزشى- هويتى» در شناسايى مناطق حياتى خاورميانه عنوان کرد كه بر جذابيت بحث نويسنده در طول كتاب افزوده است.

وی تصریح کرد: کتاب «مناطق حیاتی خاورمیانه» مأخوذ به نگاه ترکیبی واقع گرایانه-سازه انگارانه بوده است.

برزگر این سخن را در تکمیل تمجید از ترکیب بعد جغرافیایی به عنوان مؤلفه واقع گرایانه و بعد ارزشی به منزله مؤلفه سازه انگارانه بیان کرد.

وی افزود: کتاب مذکور مشحون از تیترهای جذاب و گویا است؛ تیترهایی مانند «تنگه هرمز؛ گرانیگاه انرژیک و استراتژیک» را مثالی برای این منظور دانست. وی این نحو از برگزیدن تیتر را مؤیدی دیگر برنگاه ترکیبی کتاب، یعنی درهم‌آمیزی ثقل جغرافیایی و ارزشها با مؤلفه های هویتی  دانست.

در ادامه، اين استاد روابط بين الملل به مباحث روشی کتاب پرداخت و بر این خصیصه «طبقه بندی درست» در کتاب انگشت تأکید نهاد. وی، نمونه بارز این طبقه بندی را اصول هشت گانه مطروحه در کتاب به عنوان سنگ محک حیاتی بودن یک منطقه ذکر و این اصول ثابت را به عنوان یک «نقشه راه» تعبیر کرد.

مقوله دیگری که این استاد دانشگاه در مقام ويژگى ديگر كتاب بدان پرداخت، مقوله زیبایی شناختى بود. نکته بندی و چابک بودن یا به تعبیر اخری، پرهیز از پرگویی را از ویژگی های کتاب برشمرد که در کنار طبقه بندی ها و پردازش داده ها، توانسته جذابیت ظاهری را در کنار جذابیت های محتوایی پیش‌گفته فراهم و فرارو آورد.

برزگر در ادامه نقد خویش، از این حیث که کتاب نتوانسته منابع انگلیسی موجود را ببيند تا نقاط قوت و ضعف ادبيات موجود را شناسايى و بر اهميت نوآورى اين اثر تاكيد كند، نصری (نویسنده کتاب) را مورد نقد قرار داد و مسأله مزبور را به عنوان خلأیی جدی در کتاب تعبیر کرد؛ خلأیی که در صورت نبود آن، ممکن بود کتاب ارزشی بین المللی بیابد.

وی در کنار این نقد، نسبت به یکدست انگاری مناطق در این کتاب، زبان به انتقاد گشود و گفت کتاب مناطقى مانند تنگه هرمز، دوبى و استانبول را كه در ماهيت موضوعى و تاريخى با مناطقى مثل کرکوک، جولان يا بيت المقدس همانند دیده است، در حالی که از حیث تاریخ، مسائل منازعه و سایر عوامل این‌ها متفاوت هستند. وی افزود: البته خود نویسنده به این تفاوت اذعان دارد، اما نتوانسته این تفاوت ها را در آن اصول هشت گانه فصل اول دسته بندى و تعريف كند.

دكتر برزگر در ادامه خاطر نشان ساخت منطق چينش و ترتيب آوردن مناطق در کتاب برای او و از نگاه ایرانی مبهم است. وی، قرینه این انتقادش را موارد مانند این دانست که نویسنده استانبول را به تنگه هرمز اولویت داده است.

وی در پایان افزود: ضمایم بهتر بود در انتهای کتاب بیاید تا در پايان هر فصل تا ذهن خواننده در پيگيرى موضوع و پیوستگی قطع نشود.

دکتر برزگر در پايان گفت کتاب مناطق حیاتی خاورمیانه يك مشاركت جدى در ادبيات موجود است، به حوزه سياستگذارى كمك مى كند و بشارت دهنده براى پژوهش هاى آينده است.

حسن ربیعی: پیوندی دوسویه میان نخبگان و مناطق حیاتی وجود دارد.

در بخش دیگری از جلسه نقد، دکتر حسن ربیعی، عضو هئیت علمی گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی گفت: «کتاب رقابتها را در منطقه خوب شرح داده است و بر نکاتی مثبتی که مورد اشاره دکتر برزگر بود من نیز تأکید می کنم».

ابتدای امر، ربیعی، اشکال ظاهری کتاب در بعد فنی چاپ را بیان کرد؛ این که جلد کتاب باید منقوش به نقشه ای از خاورمیانه می شد و مناطق حیاتی در آن به چشم می آمد. ربیعی، همچنین این نکته را که کیفیت نقشه های کتاب پایین است، در انتقاد خویش از وجه ظاهری افزود. در ادامه، ربیعی، نسبت به بودن کلمات ثقیلی مانند «پیشینه مطول» و یا «گرانیگاه انرژیک» انتقاد کرد و وجود موارد مشابه را مانع از فهم روان خواننده ها دانست.

وی پس از این نقد صوری، به سراغ نقد محتوایی اثر رفت و این نکته را در آغاز نقد محتوایی ذکر داشت که بایستی در ابتدای کتاب تعریفی از منطقه می آمد.  وی با بیان این که در سطح بین المللی، منطقه به جایی گفته می شود که حداقل شامل دو کشور باشد،  بر این موضع خود تأکید نهاد.

وی افزون بر این، به آن شد که برخلاف مدعای نویسنده مبنی بر پیشینه نداشتن مبحث مناطق حیاتی، از مکیندر که اصطلاح «منطقه محوری» را حدود صدسال پیش وضع کرد تا سائول کوهن که «مناطق شکننده» یا «ژئوپلتیک مستقل» را عنوان ساخت، مباحث مناطق حیاتی مطرح و مورد نظر بوده است.

وی از اینکه کرکوک در کتاب نصری، منطقه حیاتی است، اما اربیل به عنوان مرکز اقلیم این گونه وصفی ندارد، اظهار تعجب کرد. علاوه بر این، ربیعی، به صفحه 24 کتاب ارجاع داد که در آن گفته شده است نگرش نخبگان و حکومت را مناطق حیاتی تعیین  می کند، حال آن که به نظر ربیعی، پیوندی دوسویه و غیردترمینیستی میان این دومقوله-نگرش نخبگان و مناطق حیاتی- وجود دارد.

در ادامه، ربیعی، به این فقدان در کتاب از نظر خویش اشاره کرد که کتاب می بایست  بر اساس اصول هشت گانه بیان شده، نشان می داد چه رقابت هایی میان قدرتها در مناطق حیاتی وجود دارد و این که این رقابتها را به گونه ای دسته بندی شده بیان می داشت.

او افزود: بر اساس همین اصول هشت گانه کتاب باید نشان می داد که یک منطقه حیاتی برای کدام دولت مهم تر است و برای کدام کم اهمیت تر. وی، پایان انتقاد خود را ذکر این نکته دانست که مؤلف در ذیل «زیرعنوان‌ها» بازهم به مباحث کلی مانند چیستی منطقه حیاتی پرداخته است و این که کتاب با تأکیدی که بر دبی داشته است، شایسته بود نشان می داد جهش دبی برای کدام کشورها فرصت و برای کدام کشورها تهدید است و دست کم جای ایران را در این میان نشان می داد.

قدیر نصری: منطقه حیاتی منطقه حیاتی است؛ چه نخبگان بخواهند و چه نخواهند.

دکتر قدیر نصری، نویسنده کتاب «مناطق حیاتی خاورمیانه» و رئیس گروه روندهای فکری مرکز مطالعات خاورمیانه با بیان این که برخی نقدها فقط بزک و تزیین می کند و برخی هم در پی افشاء هستند، نقد علمی را نقدی دانست که واجد گامها یا شرایطی دوگانه باشد؛ گام اول باید سخن مرکزی نویسنده را بگوید و سپس موضع خود نسبت به این سخن را بازگوید. وی در رابطه با این گام گفت: سخن مرکزی کتاب این است که در 60 ساله اخیر غالب جنگ ها در این مناطق حیاتی مورد بحث رخ داده است و دغدغه دیگر این بوده تا نشان دهم که غالب مناطق حیاتی دنیا در خاورمیانه است.

وی گام یا شرط دوم نقد را آن دانست که نقاد بگوید چه چیزی از کتاب آموخته است و با کدام شق موافق و با کدام شق مخالف است تا نقد به معنای سنجیدن معنادار شود.

در کنار این موارد، وی افزود خود ناقد نیر باید حائز یک ویژگی باشد و آن این که همان ابهامات نویسنده را نداشته باشد و بتواند با رویه ای بدیلانه، آلترناتیو و جایگزین را معرفی کند.

وی در ادامه، با این اینکه درون یک مثلث پژوهشی است، بر وسواس خود برای تحقیق تأکید کرد و بیان داشت تمام سعی و دقتش را به کار گرفته تا کتاب، در کمترین نقص ممکن باشد. نصری، با گفتن این نکته که در کتاب، نظریه و عمل را تلفیق و مدغم کرده است، به سفرهای متعدد خود به مناطق حیاتی خاورمیانه اشاره کرد و اذعان داشت کوشش کرده تا منابع تخصصی و معتبر را تکیه گاه اثرش قرار دهد.

نویسنده کتاب «مناطق حیاتی خاورمیانه»، یکی دیگر از مزایای کتاب خود را رویکرد بینارشته ای آن توصیف کرد؛ این که توانسته از جغرافیا، رمان، جامعه شناسی و دیگر رشته ها بهره بجوید.

وی در ادامه تصریح کرد که سعی اش آن بوده تا بهترین تیترها را برای بخش های متعدد برگزیند. او شاهد مثال این گفته را، تیترهایی همچنون «منطقه حیاتی جولان؛ نگاه ژئواستراتژیک، هیدورپلیتیک و پرستیژ ملی»، «دبی؛ پیروزی مدرنیت بر سنت» و یا «تجلی شهری در قامت کشور» دانست. به نظر او، این عناوین، به بهترین نحو ممکن، از عهده بازنمایی محتوا برآمده است.

وی، این نوید را در پایان داد که در چاپ های بعدی کتاب، مناطق حیاتی دیگری همچون باب المندب را اضافه خواهد کرد و منطقه و ناحیه را نیز تعریف می کند.

نصری در پاسخ به انتقاد ربیعی، گفت: منطقه حیاتی منطقه حیاتی است، چه نخبگان بخواهند و چه نخواهند. در تکمیل این گزاره افزود که هرگز مدعی تأثیر یک سویه مناطق حیاتی بر نخبگان نبوده است.

حمید احمدی: فرضیه ای دقیق حاکم بر کلیت اثر در این کتاب وجود ندارد.

دکتر حمید احمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، با در نظر گرفتن خلأیی مانند قضیه باب المندب این احتمال که کتاب ممکن است وقایع جدید را مورد برسی قرار نداده باشد، افزود که می توان دجله و فرات را هم اکنون یک منطقه حیاتی به حساب آورد.

وی افزود: به فرضیه ای دقیق که بر کلیّت کتاب حاکم باشد برنخورده است. این عضو هیئت علمی دانشگاه، در بخشی دیگر از سخنان خود، بیان کرد کتاب بهتر بود به جای بهره بردن از عنوان مناطق حیاتی از «کانون های حیاتی» استفاده می کرد که تمرکز بیشتری را تدارک می دید و گستره کمتری نسبت به منطقه داشت.

 کتاب «مناطق حیاتی خاورمیانه» نوشته قدیر نصری از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) منتشر شده است.