نشست نقد و بررسی کتاب «فاصله از پرتگاه: گام به گام تا بازسازی نظام امنیتی در خلیج فارس»

نشست نقد و بررسی کتاب «فاصله از پرتگاه: گام به گام تا بازسازی نظام امنیتی در خلیج فارس»، به همت گروه مطالعات خلیج فارس و کشورهای همجوار مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه با سخنرانی پروفسور شیرین هانتر، استاد دانشگاه جورج واشنگتن، دکتر عبدالرسول دیوسالار، استاد دانشگاه اتحادیه اروپا و همچنین دکتر قدیر نصری، رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه و با مدیریت دکتر جواد حیران نیا، مدیر گروه مطالعات خلیج فارس برگزار شد.

در ابتدای این نشست دکتر جواد حیران نیا در مقدمه ای به معرفی این کتاب پرداخت و گفت: کتاب «فاصله از پرتگاه: گام به گام تا بازسازی نظام امنیتی در خلیج فارس»، با گردآوری دکتر «لوئیجی ناربورن» و دکتر عبدالرسول دیوسالار از سوی انتشارات دانشگاه اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱ منتشر شده است. این کتاب تجزیه و تحلیل جدیدی در مورد چشم انداز همکاری بین بازیگران محلی، منطقه ای و بین المللی در خاورمیانه ارائه می دهد.

 کتاب در پاسخ به این ضرورت نگارش یافته که مجموعه ای از حوادث اخیر، خلیج فارس را در آستانه جنگ قرار داده و همه کشورهای منطقه نسبت به عواقب فاجعه‌باری که یک جنگ می‌تواند داشته باشد، محتاط هستند، به نظر می‌رسد در یک دور باطل بسیار پرخطر از سوء ظن متقابل، لفاظی‌های تحریک‌آمیز و اقدامات متقابل گرفتار شده‌اند. منطقه نیاز مبرمی به یک سیستم امنیتی منطقه ای کاربردی دارد که بتواند خطرات را مدیریت کند، گفت و گو را تسهیل کند و حل و فصل مسالمت آمیز منازعات را امکان پذیر کند و در عین حال از نظمی مبتنی بر همکاری به جای رویارویی حمایت کند. این کتاب با هدف پاسخگویی به چندین سؤال نوشته شده و پیشنهاد رویکردی جدید برای خروج از بن‌بست کنونی را ارئه می کند.

وی در ادامه گفت: پرسش هایی که مد نظر کتاب بوده به این شرح است: عوامل اصلی ناامنی فعلی منطقه چیست؟ چه گزینه هایی برای پاسخ به این بحران در حال گسترش وجود دارد و چرا تلاش های قبلی برای ایجاد یک معماری امنیتی منطقه ای موثر شکست خورده است؟ چگونه می توان یک رویکرد جدید برای ایجاد امنیت منطقه ای ابداع کرد؟ کتاب رویکرد ایجاد امنیت پایدار را پیشنهاد می‌کند که از گام‌های تدریجی تشکیل شده و ابزارهای امنیتی غیرسنتی را به‌عنوان مسیری برای دستیابی به امنیت پایدار بلندمدت در منطقه ترکیب می‌کند.

در ادامه دکتر حیران نیا افزود، کتاب در 4 بخش تنظیم شده است. مقدمه و نتیجه کتاب توسط ویراستاران «لوئیجی ناربورن» و دکتر عبدالرسول دیوسالار نوشته شده است. بخش اول به شکل دادن به نظم امنیتی آینده منطقه می پردازد. در ابن بخش مقالات مهمی درباره صلح و ثبات در منطقه و دلایل شکست الگوهای پیشین نظم امنیتی خلیج فارس وجود دارد و نویسندگان مطرحی همچون گودت بهجت یا جودت بهجت و «راس هریسون» و خود جناب دکتر دیوسالار در این بخش مقاله دارند. دکتر دیوسالار مقاله ای درباره دلایل شکست طرحهای امنیتی منطقه دارد. بخش دوم کتاب در خصوص رویکردهای چندجانبه برای ایجاد یک سیستم امنیتی بحث می کند. بر این اساس به رویکرد اروپا، آمریکا، روسیه، چین در خصوص امنیت خلیج فارس پرداخته شده است. نویسندگان هر مقاله هم اتباع همان کشورها هستند که آشنایی به سیاستهای کشورهای متبوع خود دارند.

وی یادآور شد بحش سوم کتاب به بررسی کاهش خطرات مواجهه و برخورد نظامی در منطقه می پردازد. روابط ایران و عربستان، تنشها میان ایران و آمریکا از جمله مقالات این بخش است که مقاله ایران و آمریکا را خانم دکتر مهسا روحی نوشتند که کاشناس مطرحی در حوزه کنترل تسلیحات و خلیح سلاح هستند. بخش چهارم به ابزارها و شیوه های غیر سنتی در سیستم امنیتی منطقه می پردازد. یکی از ویژگی های جالب کتاب همین بخش است که معمولا در کتابهای دیگر مرتبط با نظم امنیتی خلیج فارس به آن پرداخته نمی شود. در ابن بخش مباحثی چون track 2 بحث شده است. موضوع زیارت و حج در روابط ایران و عربستان بحث شده در این بخش. محجوب زوویری و دکتر قدیر نصری که در نشست حضور دارند در خصوص نقش دین و حج در روابط میان ایران و عربستان بحث کرده اند. در خصوص امنیت اقتصادی و همکاری های زیست محیطی در این بخش مقالاتی وجود دارد.

در ادامه این نشست، دکتر دیوسالار از گردآورندگان کتاب به محتوای این کتاب پرداخت و تاکید کرد که رویکرد اصلی در نگارش این کتاب، بر اساس تلفیقی از رویکرد عملی و نظری بوده و در حقیقت، نگاهی به نظم امنیتی جدید در منطقه خلیج فارس داشته است. وی در خصوص رویکردهای موجود در مطالعات منطقه ای تاکید کرد که در حقیقت دو رویکرد کلی در چنین مطالعاتی وجود دارد که عبارتند از رویکرد جامع و بازیگر محور. اما در عین حال برای مطالعات خاورمیانه نیازمند رویکرد سومی هستیم که بر اساس بررسی تطبیقی مرحله ای و دوران محور است که باید به آن پرداخت.

به اعتقاد وی، در مطالعات خاورمیانه باید به مطالعه مواردی چون بحران و ریشه های شکل گیری آن پرداخت که این موضوع قابل تعمیم به کل است. همچنین چالش دیگر موجود در مطالعات خلیج فارس عبارت است از چالش گذار که مربوط به دوران تغییر رژیم های سیاسی یا سیاست های آنها تا پیش از زمان شکل گیری سیاست های کلی جدید است. به عنوان مثال در خصوص ایران این موضوع مطرح است که اگر ایران بخواهد برنامه هسته ای یا موشکی یا هسته ای خود را کنار بگذارد، در این دوران باید چه رویکردی اتخاذ کند. چالش دیگر در این مطالعات نیز مربوط به عدم دستیابی به اجماع و بازسازی نظام های امنیتی است؛ موضوعی که در منطقه خاورمیانه به سختی به دست می آید.

در ادامه این نشست، دکتر کامران کرمی پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه به بررسی کتاب مذکور پرداخت و تاکید کرد که موضوع عدم توازن از جمله مشکلات موجود در نظم امنیتی خاورمیانه بوده که از اصلی ترین وضعیت آشوبناک خلیج فارس است. چهار رهیافت کلی در خصوص گفتمان امنیت سازی وجود دارند که عبارتند از: رهیافت تعارض گرا که مجموعه ای از نظریات لیبرالیسم و رئالیسم تهاجمی بوده که مساله نفت موضوع اصلی ژئوپولیتیکی مورد بررسی آن بوده و از زمان سقوط صدام تا حضور آمریکا در منطقه را در بر می گیرد.

رهیافت دوم، رهیافت تعادل گرا است که موضوع آن مشارکت منطقه ای میان بازیگران فعال در منطقه و شکست نظامی گری در منطقه است. در این رهیافت اجماع بازیگران مد نظر است که آمریکا باید به توانایی بازیگران در ایجاد نظم دسته جمعی منطقه ای اعتماد کند. رهیافت سوم، رهیافت انتقادی است که امنیت سازی را متفاوت از دو رهیافت قبلی بررسی کرده و امنیت سازی را مساوی با منافع سیاسی بازیگران دانسته و رفتار آمریکا در منطقه را نیز بر اساس نطریه های نئوامپریالیسم در نظر می گیرد. چهارمین رهیافت نیز، رهیافت تنظیم گرا است که در آن، همکاری بازیگران منطقه ای با آمریکا سخن گفته و معتقد است که بدون مشارکت منطقه ای بازیگران، به امنیت دست نخواهیم یافت.

دکتر کرمی در خصوص روابط میان ایران و عربستان تاکید کرد که تا زمان عدم حصول موازنه قوا میان تهران و ریاض، امکان دستیابی به نظم در منطقه وجود نخواهد داشت. وی همچنین در خصوص پیشنهاد ایران برای ایجاد امنیت دسته جمعی تاکید کرد که این نظریه مورد اجماع اعضای شورای همکاری خلیج فارس نبوده و اختلافاتی میان آنها وجود دارد.

در ادامه این نشست، دکتر قدیر نصری رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با تاکید بر اهمیت بهبود روابط میان تهران و ریاض و درگیری دو طرف در شش حوزه درگیری مجزا در منطقه، آن را پیش شرط لازم برای بهبود امنیت منطقه دانست. وی همچنین عدم شناخت جوامع فرهنگی منطقه و عدم توانایی آنها برای گفتگو و مذاکره با یکدیگر را عامل اصلی تنش در منطقه دانست و تاکید کرد که برای دستیابی به نظم امنیتی و کاهش تنش در منطقه را تجدید نظر در این نوع از روابط دانست.

دکتر نصری از جمله موارد دیگر مورد اختلاف میان تهران و ریاض را عدم هم پوشانی منافع میان دو طرف و همچنین عدم وابستگی آنها به یکدیگر دانست که در حقیقت، همین عدم هم پوشانی منافع منجر به ایجاد رقابت به جای همکاری خواهد شد. به گفته وی، بی اطلاعی فرهنگی و انسداد فرهنگی در روابط میان دو کشور، منجر به گسترده تر شدن اختلافات میان دو طرف خواهد شد. وی در ادامه سخنان خود تاکید کرد که برای ایجاد همگرایی میان ایران و عربستان، نیازی به شکل گیری همکاری جامع و کلی نیست. بلکه برای عملیاتی شدن نقشه راه منتهی به صلح، باید قدم های کوچک برای کاهش اختلافات میان دو طرف برداشت. در حقیقت ارتباط جوامع مدنی دو طرف منجر به ایجاد همگرایی میان تهران و ریاض خواهد شد.

دکتر شیرین هانتر، در ادامه این نشست به بررسی دانش روابط بین الملل و ظرفیت های نظری آن پرداخته و گفت: هیچ یک از تئوری های روابط بین الملل قادر به پاسخگویی نیازهای مطالعات کشورها و روابط میان آنها نخواهد بود. به عنوان مثال، «جو بایدن» برای تصمیم گیری در خصوص جنگ اوکراین به هیچ تئوری در روابط بین الملل استناد نکرده است. لازمه انجام چنین مطالعاتی نیازمند مطالعه و فهم عمیق از تاریخ است. در خصوص امنیت نیز هانتر افزود: امنیت و ادراک از آن نیز موضوعی نسبی است و رهیافت و ادراک از امنیت نیز کاملا نسبی است که همین مساله، منجر به ایجاد تعارض در روابط میان کشورها خواهد شد.

دکتر هانتر در خصوص موضوع ایران و مشکلات میان تهران و اروپا، تاکید کرد که مشکل اصلی در مذاکرات و تعارض در رهیافت های تهران و اتحادیه اروپا به دلیل ایجاد چتر بزرگتر و تعیین کننده تر توسط واشنگتن بر روی این روابط و عدم استقلال اروپا است. همچنین در خصوص اختلافات موجود میان ملت های منطقه، هویت گرایی منطقه ای را مشکل اصلی دانسته و تاکید کرد که شکاف نژادی موضوعی است که در منطقه وجود داشته و مساله ای غیر قابل اغماض است. وی حتی مساله اختلافات میان تهران و ریاض را بسیار کهنه و حتی به سال های قبل از انقلاب 1357 ایران دانست و عامل اصلی این مورد را، عدم تمایل ریاض برای همکاری با تهران معرفی کرد.

وی همچنین به برنامه نظامی ایران در راستای بازدارندگی و تامین امنیت خود در منطقه پرداخته و تاکید کرد که کشورهای کوچکتر حاشیه خلیج فارس نیز برای تامین امنیت خود به کشورها و قدرت های بزرگتری همچون ایالات متحده متوسل می شوند. موضوع دیگر مورد توجه دکتر هانتر، اخلافات ایدئولوژیک و مذهبی میان ایران و عربستان است که در کنار اختلافات میان مذاهب سنی و شیعه، مواردی چون پان عربیسم و ظهور رهبران ناسیونالیست جهان عرب همچون جمال عبدالناصر و صدام حسین به عنوان موارد اختلاف میان دو طرف بود که به تشریح آن پرداخت.

دکتر هانتر در ادامه سخنان خود، ماهیت ژئوپولیتیک خلیج فارس و اهمیت آن برای بازیگران خارجی را دلیل دیگر بروز اختلافات در منطقه دانست. به گفته وی، نه تنها قدرت های بزرگ، بلکه حتی بازیگران فرا منطقه ای مانند هند و چین نیز در خلیج فارس منافع خود را داشته و تا حدی می توان گفت که بی ثباتی موجود، به نفع این بازیگران است. حتی اگر صحبتی از ثبات توسط بازیگران خارجی مطرح باشد، نوعی از ثبات خواهد بود که تامین کننده منافع این بازیگران باشد، و نه مدلی که منجر به تقویت بازیگران منطقه ای مانند ایران شود.

جهت ارجاع علمی: گروه مطالعات خلیج فارس و کشورهای همجوار، نشست نقد و بررسی کتاب «فاصله از پرتگاه: گام به گام تا بازسازی نظام امنیتی در خلیج فارس»، تاریخ انتشار در سایت: 1401/1/6